زندگینامه و خدمات شیخ بهایی

زندگی نامه شیخ بهایی

شیخ بهایی یکی از بزرگان تاریخ و دانشمندان بزرگ در ایران بود که هزاران سال بعد هم اسم وی از یاد ها نمی‌رود .

شیخ بهاء الدین ، محمدبن حسین عاملی مشهور به شیخ بهایی دانشمند بنام دوره صفویه هست.

اصل وی از جبل عامل شام بود. بهاء الدین محمد ده ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی از بزرگان علمای شام بسوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول گردید.

مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال ۱۰۳۰ و یا ۱۰۳۱ هجری در پایان هشتاد و هفتمین سال حیاتش ذکر کرده اند.وی در شهر اصفهان روی در نقاب خاک کشید و مریدان پیکر وی را با شکوهی که شایسته شان او بود ، به مشهد بردند و در جوار حرم هشتمین امام شیعیان به خاک سپردند.

شیخ بهایی مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این خود انگیزه اي برای اشتهار خالص شیخ بود.شیخ بهایی به تایید و تصدیق بیشتر محققین و مستشرقین ، نادر روزگار و یکی از مردان یگانه دانش و ادب ایران بود که پرورش یافته فرهنگ آن عصر این مرز و بوم و از برترین نمایندگان معارف ایران در قرن دهم و یازدهم هجری قمری بوده هست.

شیخ بهایی شاگردانی تربیت نموده که به نوبه خود از بزرگ ترین مفاخر علم و ادب ایران بوده اند، مثل فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی وعده يي دیگر که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بوده و ستارگان درخشانی در آسمان علم و ادب ایران گردیدند که نه تنها ایران ،بلکه عالم اسلام به وجود آنان افتخار میکند.

از کتب و آثار بزرگ علمی و ادبی شیخ بهایی اضافه بر غزلیات و رباعیات دارای دو مثنوی بوده که یکی به نام مثنوی “نان و حلوا” و دیگری “شیر و شکر” می باشد و آثار علمی او عبارتند از :

“جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب و مفتاح الفلاح والاربعین و شرع القلاف، اسرارالبلاغه والوجیزه”. سایر تالیفات شیخ بهایی که بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله میشود همواره کتب مورد نیاز طالبان علم و ادب بوده هست.

تا کی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه

خواهد که سرآید غم هجران تو یا نه

اي تیره غمت را دل عشاق نشانه

جمعی به تو مشغول و تو غایب زمیانه

رفتم به در صومعه عابد و زاهد

دیدم همۀ را پیش رخت راکع و ساجد

در میکده رهبانم و در صومعه عابد

گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد

یعنی که تو را می طلبم منزل به منزل

روزی که برفتند حریفان پی هر کار

زاهد سوی مسجد شد و من جانب خمار

من یار طلب کردم و او جلوه گه یار

حاجی به ره کعبه و من طالب دیدار

او منزل همی جوید و من صاحب منزل

هر در که زنم صاحب آن منزل تویی تو

هر جا که روم پرتو کاشانه تویی تو

در میکده و دیر که جانانه تویی تو

مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو

مقصود تویی …کعبه و بتخانه بهانه

بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید

پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید

عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید

یعنی همۀ جا تصویر رخ یار توان دید

دیوانه منم ..من که روم منزل به منزل

عاقل به قوانین خرد راه تو پوید

دیوانه برون از همۀ آئین تو جوید

تا غنچهء بشکفتهء این باغ که بوید

هر کس به بهانی صفت حمد تو گوید

بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

بیچاره بهایی که دلش زار غم توست

هر چند که عاصی هست ز خیل خدم توست

امید وی از عاطفت دم به دم توست

تقصیر “خیالی” به امید کرم توست

یعنی که گنه را به از این نیست بهانه

“شیخ بهایی”

بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی «جباعی» مشهور به شیخ بهائی در سال ۹۵۳ ه.ق ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد.

او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام “جبع” یا “جباع” می زیسته و از نژاد “حارث بن عبدالله اعور همدانی” متوفی به سال ۶۵ هجری از معاریف اسلام بوده هست.

ناحیه “جبل عامل” همواره یکی از مراکز شیعه در مغرب آسیا بوده هست و پیشوایان و دانشمندان شیعه که از این ناحیه برخاسته اند، بسیارند.

در هر بار، حتی امروزه فرق شیعه در جبل عامل به وفور می زیسته اند و در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران و استوار کردن بنیان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار کرده و در این مدت پیشوایان بزرگ از میان ایشان برخاسته اند و خاندان بهائی نیز از همان خانواده هاي مشهور شیعه در جبل عامل بوده هست.

بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به تعداد زیادی از سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از ۴ سال در حالیکه حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.

وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت، آلبوم تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله هست. وی در سال ۱۰۳۱ ه.ق در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش جنازه وی را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن کردند.

شخصیت ادبی شیخ بهایی

ـ بهائی آثار برجسته اي به نثر و نظم پدید آورده هست. وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته هست. عرفات العاشقین «تألیف ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴»، اولین تذکره اي هست که در زمان حیات بهائی از او نام برده هست.

برترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول هست تا جائی که به عقیده بعضی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده هست به بهائی اثبات نیست.

از اشعار و آثار فارسی بهائی دو تألیف مشهور تدوین شده هست؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدّمه اي ممتّع در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول « رموز اسم اعظم » «ص ۹۴ ـ ۹۹» را هم نقل کرده هست. با این همۀ هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.

اشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات هست. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده هست.

ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان هست. ازمثنوّیات مشهور شیخ میتوان از این‌ها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده هست و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده هست.

او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به دلیل عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده اند.

«نان و پنیر»

این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی هست؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی راکه از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی هست، برترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش گزینه کرده هست.

«شیر و شکر»

اولین منظومة فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک هست. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد بهرهگیری بوده هست. « شیر و شکر » سراسر جذبه و اشتیاق هست و علی رغم اختصار آن «۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۴» مشحون از معارف و مواعظ حکمی هست

لحن حماسی دارد و منظومه اي بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده هست؛ مثنویهایی مثل «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته اند

که مثنوی جدید به گزارش میر جهانی طباطبائی «ص ۱۰۰» از آنِ سید محمود دهدار هست. شیوه مثنوی سرایی بهائی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه اند واقع شده هست.

تنها نثر فارسی بهائی که در دیوان هاي چاپی آمده هست، « رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش » هست.

بهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر هست و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه اي دارد. مهم‌ترین و دقیقترین اثر او در نحو، « الفوائد الصمدیه » مشهور به صمدیه هست که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته هست و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه هاي علمیه هست.

اشعار عربی بهائی نیز شایان دقت بسیار هست. مشهور ترین و مهم ترین قصیده او موسوم به « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت هست که هر گونه شبهه اي را در اثناعشری بودن وی مردود می سازد.

بهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام « هراتیه یا الزّهره » «کشکول، ج۱،ص ۱۸۹ ـ ۱۹۴» و دیگر ارجوزه اي عرفانی موسوم به « ریاض الارواح » «کشکول، ج۱، ص۲۲۵ ـ ۲۲۷» از وی باقی مانده هست.

دوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر انها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضة مقدّسه معصومین علیه السلام هست.

شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی «متوفی ۱۱۱۰» آلبوم لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده هست. اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده هست. بخش مهمی از اشعار عربی بهائی، لُغَز و معمّهست.

از بررسی شیوه نگارش بهائی در بیشتر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّا آمیز مطالب داشته هست. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که مشابه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه »، هست.

این سبک نویسندگی در « خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه » آشکاراتر هست. بهائی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده هست. مثل:

« لغزالزبده »

« لغزی هست که کلمه زبده از آن به دست می‌آید »، « لغزالنحو »، « لغزالکشّاف » ، « لغزالصمدیه »، « لغزالکافیه » و « فائده ». نامدارترین اثر بهائی الکشکول، مشهور به « کشکول شیخ بهائی» هست که آلبوم گرانسنگی از علوم و معارف گوناگون و آینه معلومات و مشرب بهائی محسوب می‌شود.

بهائی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم گوناگون هست و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید هست، مورد دقت دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از انها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده هست. خود بهائی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه اي مفصّل تر از اصل نوشته هست.

از برجسته ترین آثار چاپ شده بهائی میتوان از این ها نام برد: « مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» « تألیف ۱۰۱۵»، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن «آیات الاحکام» و حدیث هست.

این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی بعضی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی هست. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهائی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده هست؛

«جامع عباسی»، از اولین و مشهور ترین رساله هاي علمیه به زبان فارسی؛ « حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین » «تألیف ۱۰۰۷»، در فقه که تا پایان صلوه نوشته هست و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده هست؛ « الاثنا عشریه » در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج هست.

بهائی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده هست، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته هست.

« زبده الاصول »

این کتاب تا مدتها کتاب درسی حوزه هاي علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم هست. « الاربعون حدیثاً » «تألیف ۹۹۵» مشهور به اربعین بهائی ؛ « مفتاح الفلاح » «تألیف ۱۰۱۵» در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سورة حمد. این اثر کم نظیر که گفته میشود مورد دقت و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته هست.

« حدائق الصالحین »

«ناتمام»، شرحی هست بر صحیفة سجادیه که هر یک از ادعیة آن با نام مناسبی شرح شده هست. از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال «دعای چهل و سوم صحیفة سجادیه» در دست هست.

« حدیقة هلالیه »

شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده هست که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار بهرهگیری کرده اند. همینطور فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد.

خدمات شیخ بهائی

در رسم مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی مشهور بوده و هنوز هم به همین صفت مشهور هست، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می‌دهند.

و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان هست که می‌گویند وی ساخته هست.

در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و برترین مشابه که هنوز در بین هست، اولیه تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه هست که مشهور هست

هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول هست و اصل طومار آن در اصفهان هست.

دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می‌دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان هست که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگ ترین کاریزهای ایران هست و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ هست و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهائی میدانند.

دیگر از کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت میدهند، ساختمان گلخن گرمابه اي که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ مشهور هست و آن حمام در بین مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه مشهور به درب امام واقع هست

و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در بین آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدیدهمچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد

و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار میوفتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند.

همینطور طراحی منارجنبان اصفهان که همین حالا نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود.

استادان شیخ بهائی

آن طور که مؤلف عالم آرا آورده هست، استادان او بجز پدرش از این قرار بوده اند:

“تفسیر و حدیث و عربیت و امثال آن را از پدر و حکمت و کلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق مشهور به حاشیه ملا عبدالله آموخت.

ریاضی را از ملا علی مذهب ملا افضل قاضی مدرس سرکار فیض کاشانی فرا گرفت و طب را از حکیم عماد الدین محمود آموخت و در اندک زمانی در منقول و معقول پیش رفت و به تصنیف کتاب پرداخت.”

“مؤلف روضات الجنات استادان وی را پدرش و محمد بن محمد بن محمد ابی الطیف مقدسی می شمارد و گوید که صحیح بخاری را نزد او خوانده هست.”

اضافه بر استادان فوق در ریاضی؛ “بهائی نزد ملا محمد باقر بن زین العابدین یزدی مؤلف کتاب مطالع الانوار در هیئت و عیون الحساب که از ریاضی دانان عصر خود بوده نیز درس خوانده هست.”

عکس هایی از خانه شیخ بهایی

بیوگرافی شیخ بهایی

دست خط منسوب به شیخ بهائی. مورخ ۱۰۰۸ق. در کتاب تحریر اکر در موضوع ریاضی

منبع :beytoote.com