11 شهریور؛ روز ملی صنعت چاپ یازدهم شهریور برای اهالی صنعت چاپ اهمیت بسیاری دارد چرا که در این روز، صنعت چاپ ایران با بیش از دو سده قدمت دارای هویت شد و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت. این روز یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع بزرگی از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و در یک جمله وامدار تلاش بزرگمردان فرهنگ ایران زمین هست.
شاید امروز که به صندلی خود تکیه دادهایم و مشغول دیدن مطالب گوناگون در بین پایگاههای اینترنتی هستیم، به باعث و بانی این اتفاق تا به حال فکر نکردهایم، نیندیشیدهایم که اگر چاپ نبود چگونه دانشها منتقل میشد. چاپ یعنی زندگی، یعنی حیات، پویایی و تحرک، فکر اینکه در نبود چاپ جامعه با چه مشکلاتی روبهرو می شود غیرقابل تصور هست.
برای چند لحظه به دنیای بدون چاپ فکر کنید، تصور کنید که محصولی تصویر نداشته و بخواهد معرفی شود. اگر چاپ نباشد هیچ کارت شناسایی برای معرفی هویت ما وجود ندارد، خبری از اسکناسهای رنگارنگ نیست و کتاب و مجلهاي چاپ نخواهد شد و اگر صفحات وب را چاپ نوین بنامیم دیگر سرگرمی بهنام اینرنت معنا ندارد.
یکی از مهم ترین رخدادهای تاریخ بشریت، اختراع حروف چاپی مستقل و دستگاه چاپ بوده هست. اولینبار، یوهانس گوتنبرگ آلمانی در سال ۱۴۵۶ میلادی چاپ را اختراع کرد اما در حقیقت اختراع فن چاپ به قرنها پیش از گوتنبرگ مربوط میشود، شاید وقتی به کتیبه حقوق بشر کوروش هخامنشی نگاه می کنیم نشانههایي از این صنعت قابل دیدن باشد.
بسیاری پیدایش اولیه این صنعت حیات بخش را مربوط به چین می دانند اما از کجا معلوم که چاپ قرنها پیش از چینیها ابداع نشده باشد چرا که جنگهای پیدرپی اجازه کاوش را از انسانها گرفته هست و شاید اگر نابودی فرهنگی در جنگها نبود امروز مطالبی می توان یافت که چاپ را به ایران نسبت داد. با نگاهی به تمدن تخت جمشید و آثار برجای مانده از شهرسوخته، این فرضیه زیاد دور از ذهن نیست.
اگر گوتنبرگ را پدر چاپ جهان معرفی کنیم در توضیح فعالیتهای وی می خوانیم که او هرروز بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ برگ چاپ میکرد. اولین کتابی که او پدید آورد کتاب مقدس ۴۲ سطری بود. کتابهایي که در آن زمان بهچاپ میرسید به «اینکونابولا» مشهور هست. ابداع گوتنبرگ ظرف مدتی حدود ۴۰ سال در زیاد کشور های اروپایی و در شهرهایی مثل ونیز، فلورانس، پاریس و لیون رواج پیدا کرد و چاپخانههایي با این روش بهوجود آمد.
اولین چاپخانه در ایران در شهر تبریز تاسیس شد. عباس میرزا نایبالسلطنه، میرزا زینالعابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و راه انداختن اولین چاپخانه در تبریز کرد. میرزا زینالعابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ هجری قمری ابزارآلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود مطبعه کوچکی برقرار کرد.
شاید دلیل جایگزینی مطبعه سنگی بهجای مطبعه سربی این باشد که افرادی، مطبعه سربی و حروف آن را با بدبینی نگاه میکردند و علامت کفر میدانستند یا چون حروف ما پارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمیتوانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم در صورتی که در مطبعه سنگی از خوشنویسها کمک گرفته میشد.
علی قاضیزاده در «کتاب تبریز شهر اولینها» می نویسد: «سختگیریهای کهنهپرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی، چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سالها انتشار کتاب و نشریه با دشواریهای فراوان همراه باشد.»
حدود 90 سال پس از تاسیس اولین چاپخانه در تبریز، نوه حاج زینالعابدین «کسی که اولین چاپخانه سنگی و سربی را در ایران دایر کرد» بهنام زینالعابدین مطبعهچی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا مشهور و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود گزینه کرد، خودرو چاپی را از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندر استانبول در ترکیه فعلی کرد و از این بندر توسط چهل گاومیش به تبریز انتقال داد. حاجی حاج آقا علمیه همراه با دستگاههای چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصان صنعت چاپ را نیز از کشور کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاهها به تبریز آورد.
دختر حاجی حاج آقا علمیه درمورد ورود خودرو چاپ به تبریز در کتاب «اولینها» نوشته حسین امید میگوید: «زمان حمل گاومیشهای حامل دستگاهای چاپ از کوچههای تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای بسیاری از منزلهای همسایهها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند و اینگونه بود که چاپ، وسلیه ارتقا فرهنگ و خودرو ساخت علم به ایران رسید.»
یهودیان و چاپ
عدهاي آغاز چاپ در ایران را در عصر ایلخانیان می دانند، بعضی احتمال دادهاند که یهودیان پارسیزبان پیش از سایر گروههای پارسیزبان به اهمیت چاپ کتاب پیبردهاند و آنان اولین افرادی بودند که بهکار چاپ پرداختهاند.
مسیحیان و چاپ
در سال 1639 میلادی سه کتاب به زبان و خط پارسی از سوی هیاتهای تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن هلند به چاپ رسیده و چاپخانهاي که این کتابها در آن چاپ شده، ظاهرا اولین چاپخانه پارسی در جهان هست. بر زمینه مدارک موجود، اولین کتابی که در ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس هست که در 1638 میلادی به زبان و خط ارمنی در 572 صفحه در جلفای اصفهان و به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسیده هست.
اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروههای قومی ـ زبانی ساکن ایران توانستهاند در ایران چاپخانهاي از خود تاسیس کنند و آزادانه به چاپ و نشر منابع مسیحی بپردازند و در بین اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز کنند، دلایل بسیاری دارد که مهمترین آن، محیط آزاد و تشویقآمیزی بود که به ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد کرده بودند.
پيش از اينكه چاپ در ميان زرتشتيان ايران آغاز شود، پارسيان هند در چاپ به پيشرفتهای خوبي دست پيدا كرده بودند و كتابهای اوستا را به خط اوستايي و فارسي به چاپ ميرساندند. بهترين اين كتابها «خرده اوستا» و «شاهنامههای چاپ بمبئي» به صورت چاپ سنگي بود كه با كيفيت بسيار مفید در بمبئي به چاپ ميرسيد، در ايران پيش فروش، و پس از آوردن به ايران به خريداران داده ميشد. تا اینکه زندهیاد كيخسرو خسروياني «راستي» پي برد كه حروف اوستايي در ايران قابل چاپ نيست و به دنبال راهاندازي چاپخانه ويژه زرتشتيان افتاد.
خسرویانی توانست اولین کتاب اوستا و جزوههای دینی زرتشتیان راکه خود ناشر آن بود چاپ کند. یکی از کارهای خلاق این فرد اولین سالنامه زرتشتیان بود که با نام راستی، در ایران چاپ و توزیع شد. راستی در سال 1373 خورشیدی از سوی سازمان فراهم سازی اجتماعی به دریافت لوح خوش حسابترین کارفرما در تهران برگزیده شد. همینطور از پیشگامان تاسیس بنیاد اتحادیه چاپخانهداران تهران بهشمار میرفت.
چاپ ایران با نام مرتضی نوریانی گره خورده و کمتر فردی را میبینید که از صنعت چاپ صحبت کند و نامی از وی نبرد. مرتضی نوریانی سال ۱۲۹۰ خورشیدی در تهران متولد شد.
وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی به ایتالیا رفت و با دریافت درجه کارشناسی ارشد، عنوان حسابدار خبره را به دست آورد و با فراگرفتن زبانهای فرانسه، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی به ایران بازگشت. نوریانی رشته تجارت خود را به امر چاپ اختصاص داد و با تلاش شبانهروزی و دریافت کمک از کارخانه بزرگ هایدلبرگ در کشور آلمان، صنعت چاپ ایران را نوسازی و بیش از ۸۰ درصد چاپخانههای ایران را مجهز کرد و توانست مدال طلای هایدلبرگ را به دست آورد.
با گذشت زمان اهمیت صنعت چاپ بر همۀ روشن شد، نامگذاري روز 11 شهريورماه بهعنوان روز ملي صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال 1382 و با تلاش اسدالله جامي «مدير كل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شوراي فرهنگ عمومي درخواست دادند و توضيحات بسياري براي لزوم ورود اين روز در تقويم مطرح کردند تا در نهايت اين شورا به اين جمعبندي رسيد كه روز ملي صنعت چاپ به رسميت شناخته شود و اینگونه 11 شهریورماه بهعنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نامگذاری شد.