روز اسناد ملی و ميراث مكتوب را به همه دست اندركاران آن دركشور تبريك عرض مي كنم و براي آنها در اين راستا توفيق روز افزون از خداوند منان خواستارم.
روز اسناد ملی
انسان در طی قرون متمادی ودر خلال رویارویی با حوادث گوناگون به تجارب ارزشمندی دست یافته است.
تاریخ مجموعه تمامی این تجارب است و عدم بهره مندی از این دستاورد گرانبها و سرمایه عظیم بشری میتواند ضمن ان كه به تكرار خطاها و اشتباهات گذشته بیانجامد باعث گسستگی نسل امروز با نسل هاي پیشین شود لذا می بایست این تجارب به نسل حاضر منتقل شود. در همین راستا اسناد ملی هر كشور به منزله گنجینه اي گرانبها است كه به پلی ارتباطی بین گذشته و آینده ان سرزمین میماند و می بایست از ان محافظت به عمل آید.
– تعریف سند از دیدگاه حقوق اسلامی:
در اصطلاح و فقه اسلامی روایت یك حدیث را«سند» گویند. سند به معنی طریق متن است و منظور از متن، متن حدیث است كه ان را لفظ حدیث گویند و معنی سند بطریق متن برای ان است كه دانسته شود حدیث، مأخوذ از قول چه كسی است. «كتاب بایگانی اسناد و مدارك اداری در روش تلفیق علمی، علامه حائری، ص 22 و 23».
– تعریف سند از دیدگاه قانون مدنی ماده 1284:
“سند عبارت است از هر نوشتهاي كه در مقام دعوی یا دفاع قابل استفاده باشد.”
– تعریف سند از نظر قوانین مالی ایران:
در قوانین مالی ایران سند به صورت كلی تعریف نشده، بلكه بر حسب مورد تعریف گردیده است. ماده 16 قانون محاسبات عمومی مكتوب 21 سفر 1329 می گوید بودجه دولت سندی است كه معاملات دخل و خرج مملكتی برای مدت معینی در ان پیشبینی و تثبیت می گردد. مدت مزبور را سند مالیه گویند، كه عبارت است از یك سال شمسی«همان كتاب ص 24».
– تعریف سند از دیدگاه اصول حسابداری:
هر نوشته اي كه ذمه سازمان یا شخص حقیقی یا حقوقی را كه به نحوی با سازمان طرف حساب و معامله است مشغول یا بری نماید یا مبین پرداخت وجهی جهت خرید كالا یا خدمات و یا حاكی از انعقاد قرارداد یا وقوع عقدی باشد و یا از آثار ناشی از حقوق خاصی حكایت نماید به شرط وجود اهلیت و دارا بودن امضاء مجاز لازم برای رسیدن به یكی از مقاصد سند محسوب می شود«همان كتاب ص 26»
– تعریف سند در قانون سازمان اسناد ملی ایران:
كلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پروندهها، عكس ها، نقشهها، كلیشه ها، نمودارها، فیلمها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی كه در دستگاه دولت تهیه شده و یا به دستگاه دولت رسیده است و به طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی به تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگه داری داشته باشد.«تبصره ماده اول قانون مصوب 17/2/1349»
– تعریف سند از دیدگاه علم كتابداری:
هر نوع نوشته خطی، چاپی، عكسی و یا به صورت هاي دیگر و هر شیئی مادی را كه بتوان از محتوای ان اطلاعاتی بدست آورد “دبیزه” یا “مدرك” گویند.«اصطلاحات كتابداری»
پس از تجزیه و تحلیل وجوه اشتراك و افتراق تعاریف یاد شده، عبارت زیر بعنوان تعریف سند پیشنهاد می گردد: “سند عبارت است از اطلاعات مضبوط اعم از نوشتاری، دیداری، شنیداری كه توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی ایجاد شده و دارای ارزش نگهداری باشد.”
رسم نگه داری و حفاظت از اسناد و مدارك دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. در دوران هخامنشیان هسته مركزی و زیربنای تشكیلات اداری امپراطوری را”بایگانی سلطنتی” تشكیل می داد. در حقیقت مغز متفكر سازمان اداری، رئیس بایگانی سلطنتی بود كه فرمان هاي شاه رابه زیردستان ابلاغ می كرد؛ وی مسئول ضبط و ربط مكاتبات حكومتی، فرمان ها و دستور های شاه و دیگر وقایع مهم روز بود. پس از فتح ایلام، ایرانیان با لوحه هاي گلی آشنا شدند و از كاربرد ان در امور تجاری و اداری اطلاع یافتند.
ایرانیان در میانه قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند: چرم و پاپیروس برای نوشتن استفاده می كردند. اما به سبب آسیب پذیری این مواد، اسناد و مدارك دوره هخامنشی دوام زیادی نیاورد و بیشتر انها از بین رفت. اسناد باقیمانده از دوران هخامنشی در مقایسه با اسناد موجود در آرشیوهای منطقه، بسیار اندك است.
خوشبختانه باوجود ظرافت و آسیب پذیری این اسناد، معدودی از انها كه از چرم و پاپیروس بوده، در شنزارهای مصر پیدا شده است. یكی از این گنجینه هاي پر ارزش، یك كیسه پستی حاوی چندین نامه است. این نامه ها كه به دلایل نامعلومی به مقصد نرسیده، حاوی دستورهایی به افراد مختلف بوده ودر سال هاي 410 تا 411 پیش از میلاد نوشته شده است.
بی تردید سازمان هاي آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اكباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی كه محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشته است. پس از تسلط یونانیان بر ایران، اسكندر با بهرهگیری از شیوه ها و بنیادهای آرشیوی ایرانیان، سازمان آرشیوی سلطنتی ایران را توسعه داد و حتی هنگامی كه نسخه هاي اصلی اسنادش در یك آتش سوزی از بین رفت، بی درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد كه در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی كنند.
شیوه ایرانیان در نگه داری اسناد دیوانی، بعد ها چنان گسترش یافت كه معمول دیگر حكومت ها نیز گردید. و آنان شیوه ایرانیان را در حفظ و نگه داری اسناد، در سرزمین هاي خویش نیز به كار بردند. در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احكام و نشانه ها و نامه ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می شد. محل نگهداری این دفترها كه “انبار دفترخانه دیوان اعلا” نام داشت ظاهرا عمارت چهل ستون بود.
در دوره قاجاریه از زمان فتحعلی شاه، اسناد و مكاتبات و سواد فرمان ها در دربار نگه داری می شد و آرشیو جزو اداره بیوتات به شمار می رفت. از زمان ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف خان مستوفی الممالك جمع آوری می شد اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته ها وجود نداشت. سرانجام درسال 1278 خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی كشورهای اروپایی، بایگانی خودرا مرتب كرد.
پس از انقلاب مشروطه ودر طی سال هاي 1280 تا 1309 خورشیدی اقدام هایي برای به كاربردن روش هاي نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیأت هاي فرانسوی و بلژیكی انجام گرفت. سرانجام در اردیبهشت ماه 1309 تأسیس مركزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیأت وزیران به تصویب رسید. به این ترتیب تا سال 1345 كه لایحه تأسیس«سازمان اسناد ملی ایران» به هیأت دولت ارائه شد، هرچند وقت، یك بار لوایحی دراین باره مورد بررسی قرار میگرفت.
پس از طرح لایحه مزبور در 23/8/45 و طی مراحل مختلف رد و قبول، سرانجام در جلسه هفدهم اردیبهشت ماه 1349 مجلس شورای ملی قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران به تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد بدین سان مقدمات تشكیل آرشیو ملی ایران بعنوان پاسدار فرهنگ و هویت تاریخی كشور به وجود آمد.
به موجب ماده چهارم قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران، شورای سازمان مركب از اشخاص زیر است:
1- وزیر امور خارجه؛
2- وزیر فرهنگ و آموزش عالی؛
3- دادستان كل كشور؛
4- دبیركل سازمان امور اداری و استخدامی كشور؛
5- دادستان دیوان محاسبات؛
6- دو نفر از اشخاص متبحر در فرهنگ و تاریخ ایران به پیشنهاد وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تصویب هیات وزیران كه برای مدت سه سال انتخاب میشوند و انتخاب مجدد آن ها بلامانع است.
به جای اعضای مذكور در چهار بند اول ممكن است، معاونین آن ها حضور یابند. اعضای شورا از بین خود یك نفر را بعنوان رئیس انتخاب می كنند.
از ان جا كه آرشیو حافظه ملی هر كشور است و سازمان هاي آرشیوی علاوه بر وظایف اجرائی، دارای رسالت فرهنگی و پژوهشی نیز هستند و با عنایت به تأكید مقام معظم رهبری و مقام ارجمند ریاست جمهوری بر ضرورت حفظ، مرمت و اشاعه اسناد و به منظور تحقق اهداف پژوهشی و گسترش فرهنگ آرشیوی و كمك به محققان كشور، سازمان اسناد ملی ایران، درسال 1372 موفق به طرح و اخذ موافقت موسسه مطالعات و تحقیقات آرشیوی، «پژوهشكده اسناد» از وزارت فرهنگ و آموزش عالی شد. اهم اهداف و وظایف پژوهشكده اسناد به شرح زیر می باشد:
الف – مطالعه و تحقیق در مورد اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران و سایر مراكز آرشیوی به منظور كشف نكات مبهم و مكتوم تاریخی در جهت تدوین تاریخ جامع معاصر ایران.
ب- مطالعه و تحقیق در خصوص شیوه هاي بازسازی و مرمت اسناد و استفاده از روش هاي نوین علمی برای شناسایی عوامل ویرانگر و موثر بر اسناد و یافتن راه هاي مقابله با انها.
ج – بررسی و مطالعه روش هاي طبقه بندی اسناد مطابق با استانداردهای جهانی
د- تلاش در جهت ساخت و تهیه مواد لازم برای مرمت اسناد در داخل كشور.
ه – تهیه كلیدواژه ها، اصطلاح نامه ها، اصول عدد گذاری و نمایه سازی در جهت استفاده صحیح و علمی از كامپیوتر به منظور ارائه شیوه هاي بازیافت اطلاعات موجود و اشاعه آن ها.
و- تهیه و آماده سازی مجموعه هاي اسنادی برای انتشار به صورت گزارش، كتاب و یا نشریات مربوط .
ز- تهیه و تنظیم و ارائه طرح هاي پژوهشی در زمینه تاریخ معاصرایران به پژوهشگران.
ح- همكاری با موسسات دولتی، دانشگاهها و مراكز پژوهشی و مطالعاتی فرهنگی و علمی داخل و خارج از كشور و راهنمایی آنان در زمینه اسناد آرشیوی.
ط- معرفی و شناساندن اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران و تهیه راهنماهای لازم به منظور تسهیل دراین امر.
در حال حاضر پژوهشكده اسناد با طراحی سه گروه در زمینه تحقیقات آرشیوی، مطالعات و حفظ و نگه داری اسناد، گروه تحقیقات تاریخ معاصر ایران به تكمیل كادر هیات علمی خود مشغول است.
پژوهشكده اسناد دارای شورای عالی مركب از ریاست و معاونان سازمان و سه تن از شخصیت هاي علمی كشور است كه جلسات ان هردو ماه یكبار تشكیل می شود. علاوه بر فعالیت هاي جاری، بر اساس مقررات خود طرح هایي را اجرا و طرح هاي دیگری را در دست اجرا دارد.
برای اولین بار در ایران آرشیو تخصصی برای نگهداری از اسناد و دست نوشته هاي هنرمندان، نویسندگان، شعرا و تمام مشاهیر کشور راه اندازی می شود. اکنون دست نوشته هاي تعدادی از مفاخر و نویسندگان بنام همچون ملک الشعرای بهار، جمال زاده، پروین اعتصامی، پژمان بختیاری و… در اختیار سازمان اسناد ملی ایران قرار گرفته است اما هنوز بخش عمده اي از آثار این بزرگان در اختیار خانواده هاي آنهاست که درصورت همکاری آن ها با سازمان اسناد ملی و حتی ارائه نسخه هاي کپی این دست نوشته ها نیز میتوان برای تکمیل این آرشیو تخصصی در کشور اقدام کرد.
در سازمان اسناد ملی بخشی بنام”آرشیو شفاهی” وجوددارد. در اینبخش هر یک از افراد هنرمند، سیاستمدار، دانشمند، دکتر، مهندس، میتوانند تجارب، مشاهدات و خاطرات خودرا برای آیندگان باز گویند. این اسناد شفاهی نیز حامل پیام هاي فرهنگی و اجتماعی هستند که تمامی آحاد مردم و نه تنها پژوهشگران میتوانند پیشینه ي فرهنگی خودرا در ان کشف کنند.
منبع: سایت صدا و سیما