آشنایی با سازهای زهی

شناخت ساز های زهی

سازهای زهی آن رده‌ای از سازها میباشند که در آن ها صدا از ارتعاش زه یا تار یا سیم ساخت می شود. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن و یا کشیدن کمانه یا آرشه بر روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید. زه‌صداها یا سازهای زهی به دو دستهٔ زخمه‌ای و مرکب بخش می شوند.

ساختار سازهای زهی

اكثر قريب به اتفاق سازهای زهی – زخمه ای تشكيل شده اند از يك شكم در ته ساز، يك گردن يا «دسته» محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ «كه جز ساز عود، اين قسمت «دستان» بندي –پرده بندي- شده هست»؛ و يك سر كه گوشي های كوك در آنجا قرار گرفته اند. سيمها با تعداد گوناگون در ته ساز «يا حوالي ته شكم» به طريقي اثبات و به موازات طول ساز، شكم و گردن را طي كرده، دور گوشي ها پيچيده مي شوند.

در برخي از سازهای زهی، شكم دو قسمتي هست «تار و كمانچه و…» و گاه بر روي يك يا هر دو قسمت آن پوست كشيده شده كه غالباً از شكمبه گوسفند تهيه مي شود. برخي از اين سازهای زهی با انگشت و برخي با مضراب نواخته مي شود. شكل مضراب در سازهای زهی متفاوت هست، گاه فلزي و گاه از جنس شاخ يا پلاستيك و بالاخره بعضي اوقات از پر مرغ هست.

سازهای زهی به دو دستهٔ زخمه‌ای و مرکب تقسیم می شوند.
سازهای زهی زخمه‌ای دسته‌ای از زه‌صداها میباشند که در آن ها با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش‌شونده صدا ساخت می شود.
سازهای زهی مرکب خانواده‌ای از زه‌صداها هست با محملی برای زه‌ها و تشدیدکننده‌ای که جزء جدایی‌ناپذیر ساز هست.

انواع سازهای زهی از نظر شیوهٔ نواختن

انواع سازهای زهی

– سازهای زهی زخمه‌ای

سازهای زهی زخمه‌ای با روشی نواخته می شوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش‌شونده صدا ساخت میشود. اکثر سازهای زهی زخمه‌ای از خانواده بربط‌ها میباشند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سی‌تار، بالالایکا، بانجو، و ماندولین. اضافه بر سازهای زهی زخمه‌ای، گاه در سازهای کمانه‌ای نیز به جای کمانه کشیدن، سیم‌ها با انگشت سبابه کشیده می شوند که به این روش، اجرای زخمه‌ای pizzicato یا plucked گفته میشود.

در سازهای زهی نوعی اجرای زخمه‌ای وجود دارد که در آن از ناخن بهرهگیری می شود زخمه‌ای ناخنی finger nail pizzicato نامیده میشود. نوعی اجرای زخمه‌ای این نوع سازهای زهی که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده میشود و در بازگشت به دستهٔ ساز برخورد میکند زخمه‌ای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمه‌ای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته می شود و زخمه‌ای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمه‌ای نوعی اجرای زخمه‌ای هست که در آن هم‌زمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده میشود.

سه تار:

یکی از سازهای زهی زخمه ای هست که شكل ظاهري آن مثل تار هست. با اين تفاوت كه شكم آن يك قسمتي، گلابي شكل و كوچكتر هست، سطح رويي كاسه سه تار نيز چوبي هست؛ سه تار امروزي چهار سيم دارد. خرك سه تار كوتاهتر از خرك تار بوده و دسته آن نيز از دسته تار نازكتر هست. سه تار فاقد «جعبه گوشي» هست و گوشي های چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلويي انتهاي دسته «سرساز» و دوتاي ديگر درسطح جانبي چپ «درهنگام نواختن درسطح بالايي» كار گذاشته شده اند.

سه تار در قديم، از سازهای زهی محلي بوده و در آن زمان سه سيم داشته است

سه تار، این نوع ساز زهی با ناخن انگشت اشاره «و گاه توأم با ناخن انگشت وسطي» دست راست نواخته مي شود. به عبارت ديگر «مضراب» سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده هست. و به همين دليل و به علل اكوستيكي ديگر، صداي اين ساز زهی ضعيف بوده، براي تكنوازي در جلوي جمعيت يا همنوازي در اركستر مناسب نيست.

چنين به نظر مي رسد كه سه تار در قديم، از سازهای زهی محلي بوده و در آن زمان سه سيم داشته هست «كلمه «سه تار» دلالت بر همين نكته مي كند» ولي بعدها شهري شده و سيمي بر آن افزوده اند.

بم‌تاریا تارباس:

نوعی ساز زهی زخمه ای هست شبیه تار، که معمولاً دستهٔ آن چند سانتی‌متر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجم‌تر از تار هست. این نوع ساز زهی توسط علینقی وزیری برای بهرهگیری در ارکستر ابداع شده‌هست. کلنل وزیری چهار نوع صدا دهی برای تار ابداع کرده که از بین آن ها بم‌تار هنوز هم به کار میرود.

بم‌تار یا تارباس از سازهای زهی زخمه ای و شبیه تار می باشد

این ساز زهی سه رشته سیم دارد که قطر انها از سیم‌های رایج تار اکثر هست. بم‌تار مثل تار با فواصل چهارم و پنجم کوک میشود. از تفاوت‌های زیاد بم‌تار با تار صدای آن هست که یک اکتاو بم‌تر از تار هست. معمولاً پوست روی نقاره برداشته میشود و برای نوازندگی آن از مضراب‌هایي با جنس شا یا استخوان بهرهگیری می شود.

شور انگیز:

از سازهای زهی زخمه ای می باشد که شبیه به سه‌تار بوده و در آن به جای صفحهٔ چوبی از صفحه‌ای با ترکیب پوست و چوب بهرهگیری می شود. ساز شورانگیز سالها پیش برای نخستین بار به پیشنهادعلی تجویدی و توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شده بود.

ساز شورانگیز، از سازهای زهی زخمه ای

شورانگیز در واقع سه تاری هست که صفحه آن اضافه بر چوب، از قطعه‌ای پوست هم بهره میبرد و به همین علت طنین بیشتری دارد. صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی هست. سه تار شورانگیز معمولاً در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته میشود. انواع کوچک همانند سه تار معمولی چهار سیم دارند ولی اندازه‌های بزرگتر دارای شش سیم میباشند. یعنی دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده‌اند.

تنبور:

ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای هست که داراي شكمي گلابي و دسته ای دراز هست كه بر روي آن از 10 تا 15 پرده بسته مي شود. رويه جلويي شكم چوبي هست. دسته  ساز تنبورمانند سه تار، بر سر ساز متصل هست و سر در حقيقت، ادامه دسته هست كه بر روي سطوح جلويي و جانبي آن، هر يك دو گوشي كار گذارده شده كه سيم ها به دور آن ها پيچيده مي شوند. سيمهاي تنبور 4 عدد و معمولاً به فاصله های گوناگون كوك مي شده هست. اين ساز زهی معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته مي شود.

ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای است که داراي شكمي گلابي شکل است

 چنانكه در تاريخ موسيقي ايراني نوشته شده در قديم سازي به نام تنبور وجود داشته و از آن انواع مختلفي ذكر كرده اند. مثلاً گفته شده كه فارابي تئوري دان مشهور موسيقي ايران، تنبور بغدادي و تنبور خراسان را دستان بندي كرده هست. اين ساز از دسته سازهاي شهري هست.

گیتار بیس:‏

ساز گیتار بیس نیز از سازهای زهی هست که صدایش به وسیله یک تقویت کننده الکتریکی «آمپلیفایر» تقویت میشود.

گیتار بیس از سازهای زهی می باشد که معمولا دارای 4 سیم می باشد

این ساز زهی که برای ساخت صداهایی با فرکانس و تن پایین بهرهگیری میشود، از نظر ظاهری بسیار شبیه به گیتار الکتریک می‌باشد با این تفاوت که بدنه بزرگ‌تری دارد، دسته و میزان‌بندی‌اش بلندتر هست، و معمولاً دارای چهار سیم «گاهی پنج یا شش» می‌باشد که از نظر تن یک اکتاو پایین‌تر از گیتار الکتریک، در محدوده بیس کوک میشود.

– سازهای زهی کمانه‌ای

دسته‌ای از سازهای زهی که زه‌های آن‌ها با بهرهگیری از آرشه یا کمانه به صدا درمی‌آید سازهای کمانه‌ای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زه‌های سازهای کمانه‌ای با کمانه را کمانه‌کشی میگویند. ویولن و کمانچه مشابه‌ای از سازهای زهی کمانه‌ای میباشند.

در سازهای زهی کمانه ای اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه باشد به آن کمانه‌کشی چپ و اگر حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانه‌کشی راست میگویند. گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه بهرهگیری میشود که به آن اجرای چوب‌کمانه‌ای col legno می گویند. اجرای چوب‌کمانه‌ای به دو صورت زنشی battuto «با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها» یا کششی tratto «با کشیدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها» انجام می شود. به هنگام نواختن، پس از گذری که به شکل زخمه‌ای یا هر شیوهٔ دیگری اجرا میشود، برای برگشت به کمانه‌کشی دستوری به نوازندگان داده میشود. این دستور با واژه «باکمانه» coll’arco یا arco بیان می شود.

ویولن: 

از ساز های زهی و آرشه‌ای هست. ویولن کوچک‌ترین عضو سازهای زهی-آرشه‌ای هست. برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار می گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده‌هست نواخته میشود. کوک سیم‌های ویولن از زیر به بم به ترتیب: می «سیم اول»، لا «سیم دوم»، ر «سیم سوم»، سل «سیم چهارم».

ویولن کوچک‌ترین عضو سازهای زهی-آرشه‌ای است

مثل تعداد زیادی از سازهای موسیقی کلاسیک ویولن نیز برای موسیقی محلی در سراسر جهان مورد بهرهگیری قرار گرفت. در اواخر دوره رنسانس بهبود فراوانی در شدت صدا، چابکی ساز و رنگ صدای ویولن بویژه در ایتالیا ایجاد شد، تا جایی که نه تنها در موسیقی کلاسیک بلکه در موسیقی‌های محلی نیز بسیار مورد دقت نوازندگان قرار گرفت.

کمانچه: 

یکی از سازهای زهی ایرانی و موسیقی خاور زمین هست. این ساز اضافه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد.

کمانچه یکی از سازهای زهی ایرانی است

این ساز جزو دسته سازهای زهی کمانه‌ای هست. کمانچهٔ امروزی دارای ۴ سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌هست. این سیم‌ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحا تودماغی می‌باشد. این ساز زهی می تواند آواهای گوناکون بسیاری را برآرد.

– سازهای زهی ضربه‌ای

در سازهای زهی ضربه ای ، صداها با ضربه زدن بر روی زه یا سیم ایجاد میشوند. پیانو و سنتور از مشابه سازهای زهی ضربه‌ای میباشند. در سازهای زهی کمانه‌ای گاه اجرای چوب‌کمانه‌ای به صورت زنشی «با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها» انجام میشود که این نوع اجرا را می توان نوعی نواختن ضربه‌ای به‌شمار آورد.

سنتور:

ردپای تاریخی این ساز کهن در حجاریهای قدیمی آشور و بابل «669 گذشته از میلاد» دیده می شود. سنتور در تعداد زیادی از کشور های جهان همچون انگلیس، یونان، کشور آلمان، چین، مجارستان، چک، اسلواکی، بلاروس و سوئیس به شکل های گوناگون ساخته و نواخته می شود.

سنتور ساز زهی کوبه‌ای موسیقی ایرانی است

سنتور سازی زهی مضرابی هست. وصعت صوتی آن حدود سه اکتاو و جعبۀ صوتی آن از جنس چوب و به شکل ذوذنقۀ متساوی الساقین هست. این جعبه از دو صفحۀ ذوذنقه ای که در زیر و روی ساز قرار دارند و چهار کلاف که در نقش دیواره های ساز، صفحه های ذوذنقه ای رو و زیر ساز را به هم متصل می نماید تشکیل می شود. در کلاف سمت چپ سنتور، سیم گیرهایی در دسته های چهارتایی قرار دارند که سیمهای فلزی پس ازبسته شدن به آن ها و گذر از روی خرکهایی که بر صفحۀ رویی ساز قرار دارند طول ساز را طی کرده و به گوشیهایی که در کلاف سمت راست ساز قرار دارند بسته می شوند. برای نواختن آن از دو مضراب چوبی بهرهگیری می شود.

بعضی ساخت سنتور را به ابونصر فارابی نسبت می دهند که مثل بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد. از نوازندگان مشهور  ساز سنتور می توان از فرامرز پایور، پشنگ کامکار، پرویز مشکاتیان، نادر سینکی، اردوان کامکار نام برد.

پیانو: 

ساز پیانو نیز از سازهای زهی ضربه ای می باشد. ساز پیانو در سال 1709 توسط بارتولومئو کریستوفری «1655- 1730» از روی سازی به نام هارپسیکورد ساخته شد. پیانو بیشترین وسعت صوتی را در میان سازهای زهی رایج دارد «حدود هفت اکتاو» و جعبۀ صوتی بسیار بزرگی دارد که سیمها و چکشهای متعددی در آن تعبیه شده هست. با فشردن کلیدهایی که خارج از جعبه صوتی و روبروی نوازنده تعبیه شده، چکشهای داخل جعبۀ صوتی ساز «که متصل به این کلیدها میباشند» به حرکت درآمده و به سیمها اصابت می‌کنند و صدا ساخت می شود.