17 اردیبهشت چه روزی است ؟ (روز اسناد ملی و میراث مکتوب)
اسناد ملی و میراث مکتوب مجموعهاي از اندیشهها، ارزشها، فرهنگ و تغییر و تحولات ملتها هستند کـه بخش بزرگی از گذشته را بازگو میکنند.
بـه گزارش مجله تفریحی علمی تالاب، سابقه نگهداری از اسناد در ایران بـه دوران هخامنشیان می رسد. در دوره قاجاریه از زمان فتحعلیشاه، اسناد و مکاتبات و متن فرمانها در دربار نگه داری می شد و آرشیو جز اداره بیوتات بـهشمار میرفت.
از زمان ناصرالدینشاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امورخارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسفخان مستوفیالممالک جمع آوری میشد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشتهها وجود نداشت.
سرانجام درسال ۱۲۷۸ خورشیدی وزارتخارجه بـه پیروی از روش بایگانی کشور های اروپایی، بایگانی خودرا مرتب کرد. پس از انقلاب مشروطه و طی سالهاي ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۹ خورشیدی اقدامهایي برای بـهکاربردن روشهاي نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیاتهاي فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت.
سرانجام در اردیبهشت ۱۳۰۹ تاسیس مرکزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیاتوزیران بـه تصویب رسید و سرانجام درسال ۱۳۴۵ لایحه تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» بـه هیاتدولت ارائه شد. در جلسه هفدهم اردیبهشت ماه ۱۳۴۹ مجلس شورایملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را بـه تصویب رساند و برای اجرا بـه دولت ابلاغ کرد.
17 اردیبهشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب
۱7 اردیبهشت هم زمان با روز بزرگداشت شیخ کلینی در سالنمای ایران «روز اسناد ملی» نامگذاری شده اما در نامهاي از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی نامیده اسـت.
روزی کـه قرار اسـت در ان اهمیت حفظ اسناد بـه مردم و مسئولان یادآوری شود. ۱7 اردیبهشت بـه پیشنهاد مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با تصویب شورای فرهنگ عمومی بـه عنوان روز اسناد ملی و میراث مکتوب انتخاب شد.
روز جهانی اسناد و میراث مکتوب
در تقویم جهانی، ۱۹ ژوئن «۲۹ خرداد» روز جهانی آرشیو اسـت کـه نشان از اهمیت اسناد و میراث مکتوب دارد. این موضوع بیانگر ان اسـت کـه همه ی کشورها بـه میراث مکتوب خود اهمیت می دهند. اکنون اکثر کشورها در تلاشند تا آرشیوهای ملی و میراث مکتوب خودرا بـه عنوان سند هویت خود تقویت کنند.
سازمان اسناد ملی ایران نیز یکی از اعضای شورای جهانی آرشیو «ICA » اسـت. این شورا برنامهها و خط مشیهاي اعضا را در سراسر دنیا تعیین می کند تا امکان استفاده اعضا از تجارب یک دیگر فراهم شود.
اسناد ملی و آثار مکتوب گذشته،ارزشمندند چراکه میتوانند روشن کننده ابهامات و زوایای دیده نشده تاریخی باشند. از میراث مکتوب، اطلاعات و نشانه هایي بـه دست میآید کـه حاکی از چگونگی شکلگیری هویت آیندگان اسـت. همچنین نحوه اداره جامعه و عملکرد دولت ها نیز از اسناد مکتوب قابل بررسی هستند. اهمیت اسناد ملی تا بـه آنجا اسـت کـه امروزه میزان اسناد مکتوب در آرشیو ملی هر کشور، یکی از شاخص هاي توسعه فرهنگی بـه حساب میآید.
چرا 17 اردیبهشت را به عنوان روز اسناد ملی انتخاب کردند ؟
دی ماه ۱۳۸۹ هم زمان با سال روز تأسیس میراث مکتوب، پیشنهاد نامگذاری روزی بـه نام «اسناد ملی» از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب مطرح و برای ثبت این روز در تقویم کشور نامهنگاریها و پیگیریها آغاز شد. پس از موافقت اولیه شورای فرهنگ عمومی با ثبت این روز در تقویم، از میراث مکتوب خواسته شد تا روزهای پیشنهادی خودرا بـه ان شورا اعلام کند.
با توجه بـه این کـه تاریخهاي پیشنهادی باید بیشترین سنخیت رابا این روز داشته باشند، پس از رایزنی با استادان، همکاران و پژوهشگران حوزه تصحیح متون و نسخ خطی، سه مناسبت اعلام شد.
نخست زادروز آقابزرگ تهرانی کتابشناس و صاحب «الذریعه» «۱۸ فروردین»
دوم زادروز ابوریحان بیرونی، ریاضیدان و تاریخ نگار «۱۴ شهریور»
سوم زادروز استاد ایرج افشار «۱۶ مهر» ایران شناس و پدر کتابشناسی نوین ایران
اما در نهایت شورای فرهنگ عمومی کشور، روز ۱7 اردیبهشت، زادروز شیخ کلینی را بـه عنوان «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» در تقویم بـه تصویب رساند.
در واقع دی ماه 1389 هم زمان با سال روز تأسیس میراث مکتوب بود کـه پیشنهاد روزی بـه نام «اسناد ملی» از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب مطرح و برای ثبت این روز در تقویم کشور نامهنگاریها و پیگیریها آغاز شد.
پس از موافقت اولیه شورای فرهنگ عمومی با ثبت این روز در تقویم، از میراث مکتوب خواسته شد تا روزهای پیشنهادی خودرا بـه ان شورا اعلام کند. با توجه بـه این کـه تاریخهاي پیشنهادی باید بیشترین سنخیت رابا این روز داشته باشند، پس از رایزنی با استادان، همکاران و پژوهشگران حوزه تصحیح متون و نسخ خطی، کـه همان طور کـه گفته شد سه مناسبت اعلام شد.
اما در نهایت شورای فرهنگ عمومی کشور، روز 19 اردیبهشت، زادروز شیخ کلینی را بـه عنوان «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» در تقویم بـه تصویب رساند. در نامه منصور واعظی، دبیرکل وقت شورای فرهنگ عمومی بـه اکبر ایرانی، مدیرعامل این مرکز، آمده اسـت: «بازگشت بـه نامه عدد 75215 مورخ 16/1/90 درخصوص پیشنهاد نامگذاری «روز میراث مکتوب» بـه اطلاع می رساند، پیشنهاد مذکور پس از تائید در کمیسیون نام گذاری روزهای خاص، درجلسه 552 و 553 مورخ 21/4/90 و 4/5/90 شورای فرهنگ عمومی با عنوان «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» برای درج در ضمیمه تقویم بـه تصویب رسید…»
سازمان اسناد و کتابخانه ملی در نامهاي از رسانه ملی تقاضای کرده کـه بـه مناسبت این رویداد فرهنگی-تاریخی ودر پنجاهمین سالگرد آرشیو ملی ایران با کتابخانه ملی همکاری کند ودر این نامه هفدهم اردیبهشتماه را «روز اسناد ملی» عنوان کرده اسـت!
همچنین یادآور شده کـه رسانه ملی نقش بسزایی در اطلاع رسانی، معرفی و شناساندن موضوعات مختلف و فرهنگسازی و تثبیت مسایل در جامعه دارد. اگر از رسانه ملی روز اسناد ملی از 19 اردیبهشت بـه 17 اردیبهشت عنوان شود زحمات سالها پژوهشگران و مسئولان میراث مکتوب کـه دراین زمینه فعالیت کردند از بین می رود.
البته بـه نظر میرسد اطلاعات آشفته درباره روز اسناد ملی در اینترنت شاید بـه این مساله دامن زده اسـت. در عده اي از رسانه ها نیز 17 اردیبهشت را روز اسناد ملی نامیدهاند. بـه عنوان نمونه می توان بـه این نوشته اشاره کرد کـه «17 ارديبهشت ماه روز اسناد ملی اسـت: روزی کـه قرار اسـت در ان اهميت حفظ اسناد بـه مردم و مسئولان يادآوری شود. اينکه در فلان روز در فلان سال ايران و عثماني صلح کردند، زمينهاي قلهک در فلان تاريخ فروخته شد يا جد بزرگ خانواده احمدي کيست همه ی و همه ی در اسناد معنا پيدا ميکند.» گزارش را این جا خوانید.
در یکی از خبرگزاریها نیز 17 اردیبهشت را روز اسناد ملی دانسته و اینچنین بیان کرده اسـت: «در دوران قاجار بـه خصوص از زمان فتحعلی شاه، اسناد بـه صورت آرشیو اداره بیوتات در دربار، نگه داری ودر زمان ناصرالدین شاه، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دفتر میرزا یوسف خان مستوفی الممالک جمع آوری میشد. وزارت خارجه ایران درسال ۱۲۷۸ توانست با پیروی از روش بایگانی کشور های اروپایی، بایگانی خودرا با رعایت اصول صحیح حفظ و نگه داری اسناد انسجام بخشد. درسال ۱۳۴۵؛ لایحه تاسیس سازمان اسناد ملی ایران ارائه شد، در روز هفدهم اردیبهشت ماه، سال ۱۳۴۹؛ مجلس شورای ملی، قانون تاسیس این سازمان را تصویب کرد.»
همچنین در یکی از روزنامهها نیز بـه 17 اردیبهشت اشاره کرده و روز اسناد ملی نامگذاری کرده اسـت.«17 اردیبهشت بـهعنوان روز اسناد ملی در ایران نامگذاری میشود. سابقه نگهداری از اسناد در ایران بـه دوران هخامنشیان میرسد. در دوره قاجاریه از زمان فتحعلیشاه، اسناد و مکاتبات و متن فرمانها در دربار نگهداری میشد و آرشیو جزو اداره بیوتات بـهشمار میرفت.»
روز اسناد ملی و میراث مکتوب
و پیشینه این روز را چنین بیان کرده اسـت: «از زمان ناصرالدینشاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امورخارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسفخان مستوفیالممالک جمع آوری میشد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشتهها وجود نداشت.
سرانجام درسال ۱۲۷۸ خورشیدی وزارتخارجه بـه پیروی از روش بایگانی کشور های اروپایی، بایگانی خودرا مرتب کرد. پس از انقلاب مشروطه و طی سالهاي ۱۲۸۰ تا ۱۳۰۹ خورشیدی اقدامهایي برای بـهکاربردن روشهاي نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیاتهاي فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت.
سرانجام در اردیبهشت ۱۳۰۹ تاسیس مرکزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیاتوزیران بـه تصویب رسید و سرانجام درسال ۱۳۴۵ لایحه تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» بـه هیاتدولت ارائه شد. در جلسه هفدهم اردیبهشت ماه ۱۳۴۹ مجلس شورایملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را بـه تصویب رساند و برای اجرا بـه دولت ابلاغ کرد.»
حال آنکه در سالنمای رسمی ایران درسال 1398 روز بزرگداشت شیخ کلینی «19 اردیبهشت» را روز اسناد ملی و میراث مکتوب عنوان کرده اسـت ودر شورای فرهنگ عمومی کشور درسال 1399 نیز 19 اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ کلینی آمده اسـت! چرا چنین روزی کـه میان تاریخپژوهان و پژوهشگران اسناد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار اسـت، یک روز کـه همان بزرگداشت شیخ کلینی «تصویب شورای فرهنگ عمومی کشور» اسـت انتخاب نشده و هر رسانه بنا بـه سلیقه خود اطلاعات آشفتهاي را ارائه داده اسـت.
همان طور کـه می دانیم اسناد ملی ایران اهمیت بسیار بالایی دارند و می توان در عده اي از اسناد نقاط مبهم و زوایای دیده نشده تاریخ ایران را روشن کرد بنابر این لازم اسـت تا موسسههاي مرتبط مانند سازمان اسناد و كتابخانه ملی، كتابخانه و موزه ملك، كتابخانه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی بـه سهم خود بکوشند تا 19 اردیبهشت بـه عنوان روز ملی اسناد بیشتر مطرح شود.
آرشیو در ایران باستان
رسم نگه داری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده اسـت. در دوران هخامنشیان هسته مرکزی و زیربنای تشکیلات اداری امپراطوری را “بایگانی سلطنتی” تشکیل میداد. در حقیقت مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی سلطنتی بود کـه فرمانهاي شاه را بـه زیردستان ابلاغ میکرد؛ وی مسئول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی، فرمانها و دستور های شاه و دیگر وقایع مهم روز بود. پس از فتح ایلام، ایرانیان با لوحههاي گلی آشنا شدند و از کاربرد ان در امور تجاری و اداری اطلاع یافتند.
در دوران پس از اسلام نیز با توجّه بـه تأکید فراوان آموزههاي اسلامی روی فرهنگ کتابت، حجم اسناد مکتوب و طبیعتاً نیاز بـه سازماندهی و نگهداری آن ها را افزایش داد. همچنین اهتمام مسلمانان در امر کتابت و پاسداری از قرآن شریف خود نقش بسزایی در سیر رو بـه جلوی این فرایند، ایفا کرده اسـت.
سازمان اسناد ملی ایران یکی از سازمانهاي دولتی ایران اسـت. آرشیو ملی ایران، در اجرای وظایف قانونی کـه در اساسنامه تأسیس سازمان اسناد ملی ایران و نیز مصوبه عدد ۱۰۳۳۸۲/۱۹۰۱ مورخ۹/۶/۱۳۸۱ شورای عالی اداری، مبنی بر ادغام سازمان مذکور با کتابخانه ملی و تشکیل سازمان اسنادوکتابخانه ملی ایران، پیشبینی گردیدهاسـت، فرایند شناسائی، فراهم آوری، نگهداری، سازماندهی و اطلاع رسانی اسناد ملی ایران را بر عهده دارد. اجرای این فرایند، در تشکیلات جدید سازمان بر عهده معاونت اسناد ملی با چهار اداره کل گذاشتهشدهاسـت؛ و انجام ان در روندی بـه هم پیوسته و با وظایفی مشخص برای هریک از ادارات کل محقق میشود.
قانون سازمان اسناد ملی ایران
در دوران قاجار بـه خصوص از زمان فتحعلی شاه، اسناد بـه صورت آرشیو اداره بیوتات در دربار، نگه داری ودر زمان ‘ناصرالدین شاه’؛ اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دفتر میرزا یوسفخان مستوفیالممالک جمع آوری میشد. وزارت خارجه ایران درسال ۱۲۷۸ توانست با پیروی از روش بایگانی کشور های اروپایی، بایگانی خودرا با رعایت اصول صحیح حفظ و نگهداری اسناد انسجام بخشد.
درسال ۱۳۴۵؛ لایحه تأسیس ‘سازمان اسناد ملی ایران’ ارائه شد، در روز هفدهم اردیبهشت ماه، سال ۱۳۴۹؛ مجلس شورای ملی، قانون تأسیس این سازمان را تصویب کرد. اسناد ملی عبارت اسـت از:
«کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پروندهها، عکس ها، نقشهها، کلیشهها، نمودارها، فیلمها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی کـه در دستگاه دولت تهیه شده یا بـه دستگاه دولت رسیدهاسـت و بـهطور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی بـه تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگهداری داشته باشد.»
اسناد ملی چه ارزشی دارند ؟
اسناد ملی و میراث مکتوب مجموعهاي از اندیشهها، ارزشها، فرهنگ و تغییر و تحولات ملتها هستند کـه بخش بزرگی از گذشته را بازگو می کنند. هر یک از آثار مکتوب، سند اندیشه و خط مشی و سیر تحولات گذشتگان در بستر شرایط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ان کشور اسـت کـه بـه آیندگان واگذار می شود و پشتوانه اصالت تاریخ و بالندگی ملی اسـت.
لایحه تأسیس سازمان اسناد ملی ایران در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۴۸ تصویب شد.
