تاریخچه هنر گره چینی و هندسه نقوش

گره چینی به هنر چیدن قطعه‌های گره در یک اثر هنری گفته می‌شود. این هنر بسیار اصیل بوده و نمایانگر معماری غنی ایرانی است. گره چینی بر خلاف نام آن، ارتباطی با کشور چین ندارد و چینی در این واژه (گره چینی) به معنای چینش و چیدن است.

با چیدن و ترکیب‌کردن طرح‌های هندسی با نظم و ترتیبی خاص، با استفاده از چوب، فلز، آجر، آینه، سنگ، گچ و یا دیگر مواد و مصالح، آثاری شگفت‌انگیز خلق می‌شود.

در مواردی که از فلز برای گره چینی استفاده می‌شود، اصطلاحاً به آن گره سنتی فلزی یا گره‌سازی فلزی هم گفته می‌شود. در این مقاله قصد داریم به تاریخچه هنر دیرین گره چینی و هندسه نقش‌ها بپردازیم.

تعریف هندسه نقوش و گره چینی

از جمله نمادهای برجسته و گران‌قدر در هنر و معماری ایرانی، می‌توان به گره چینی اشاره کرد. در این هنر با برش قطعات مختلف از فلز، کاشی، آجر، چوب و دیگر مواد و قراردادن هنرمندانه و با الگو و طرحی مناسب در کنار هم آثاری چشم‌نواز و زیبا ایجاد می‌شود. آثار گره چینی به معنی و مفهوم وجود، نظم و وحدانیت اشاره دارد.

به بیانی دیگر معانی عرفانی و روحانی را یادآور می‌شود و دلیل استفاده از این آثار در اماکن مذهبی و اسلامی همین مورد است. در گره چینی، تسلط به هندسه و ریاضی حرف اول را می‌زند.

با استفاده از خطوط صاف یا کمانی و موجی، طرح‌هایی شکل می‌گیرد که در اماکن تاریخی و عمارت‌های قدیمی و مساجد مختلف، شاهد آن هستیم. اصلی‌ترین نقوش هنری که برای تزئین درب و پنجره، سقف و المان‌های دیگر از اماکن مذهبی استفاده می‌شود، نقش‌هایی است که در کتب مذهبی و تذهیب به‌کاررفته است.

هنر گره چینی یک هنر شناخته شده در سطح جهانی است. گره چینی از هنرهای قدیمی ایرانی است که از اجداد ما در این سرزمین به ارث رسیده است. گره چینی از دیرباز به‌عنوان هنری شناخته شده که به معماری و هندسه مرتبط بوده است.

گره‌ها در معماری ایرانی ظاهری زیبا، خاص و منحصربه‌فرد ایجاد می‌کردند که همین امر به محبوبیت بیشتر این هنر نزد ایرانیان منجر شده است. از دوران باستان ایران، هنر گره چینی در امکان مختلفی علاوه بر مساجد و زیارتگاه‌ها، استفاده شده است. ما این هنر زیبا و اصیل را در مدارس، بانک‌ها، اماکن دولتی و خصوصی، میادین شهر و… نیز می‌توانیم شاهد باشیم.

این هنر با گسترش در سرتاسر جهان و حضور آن در کشورهای توسعه‌یافته، در بین ثروتمندان و افراد مطرح دنیا هم بیشتر شناخته شد. در نتیجه تجارت و مبادله آثار هنری گره چینی، در کشورهای اروپایی و آسیایی رواج یافت.

معماری اصیل ایرانی به دلیل زیبایی و منحصربه‌فرد بودن آن، در دنیای هنر و معماری سراسر جهان شناخته شده است. این شناخت وسیعی که از هنر ایرانی در ابعاد بین‌المللی وجود دارد، باعث اثرگذاری آن روی هنر و معماری دیگر کشورها شده است. گره چینی از جمله عنصرهای بسیار اصیل در معماری ایران است و جزئی جدایی‌ناپذیر از هنر و معماری ایرانی محسوب می‌شود.

گروه صنایع فلزی آسو یکی از گروه‌های برتر و فعال در زمینه تولید انواع گره چینی فلزی است و پروژه‌های متنوعی برای اماکن مختلف مذهبی، مدارس و… اجرا کرده است. شما می‌توانید نمونه کارها و پروژه‌های این گروه صنعتی را در بخش پروژه‌های سایت، مشاهده کنید.

گره چینی در دوران هخامنشیان

یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی ایران، دوران هخامنشیان بوده است. در این دوران معماری ایرانی بسیار پیچیده‌تر و ظریف‌تر شد. تأثیری که معماری این دوره بر معماری بعد از اسلام در ایران گذاشته است، غیرقابل‌انکار است. در معماری ایرانی دوره اسلامی، شاهد ستون‌های کاخ‌های هخامنشیان هستیم که در عنصرهای اولیه ساخت مسجدها و کاخ‌ها و بناهای مهم دیگر به‌کاررفته‌اند.

ریشه‌های هنر گره چینی در معماری ایرانی به دوره هخامنشی و حتی دوره‌های پیش‌تر ایران بازمی‌گردد. وجود نقش‌های مربوط به گیاهان و حیوانات در معماری دیگر کشورها و دوره‌های تاریخی هم دیده می‌شود. ولی این نمادها و نقش‌ها در گره چینی ایرانی، معنایی متفاوت دارند.

طی مطالعاتی که بر روی معماری هخامنشی صورت‌گرفته است، تنوع و فراوانی نقش‌های هندسی، گیاهی و تکرار طرح‌ها و الگوها در کنار یکدیگر، تداعی‌کننده نظم در سرتاسر هستی است. اگر به یک گل نگاه کنید و گلبرگ‌های تکرار شوند را ببینید، متوجه می‌شوید چه الگوی منظمی ایجاد کرده است و نمادی از خورشید را نشان می‌دهد. این نمادها و الگوها در گره چینی به‌وفور یافت می‌شود که به آن در هندسه ایرانی خورشیدی یا شمسه گفته می‌شود.

گره چینی در دوران ساسانیان

نقش‌های هندسی تکرارشونده باعث شکل‌گیری گره چینی در دوران ساسانیان بوده است. اصلی‌ترین الگوهای معماری ساسانی، همین الگوها و طرح‌ها بوده است. هنر گره چینی در بناهای دوران ساسانی به‌وفور یافت می‌شود. استفاده از خطوط منحنی و متقارن باعث ایجاد پیچ‌خوردگی‌های زیبایی می‌شود که در کاشی‌کاری‌ها، تزئینات دیوارها و نمای ساختمان‌های دوران ساسانی شاهد آن هستیم. ارزش هنری این آثار به‌قدری بالاست که یکی از مواردی که اصالت،  قدمت و ارزش یک بنا را مشخص می‌کند، استفاده از آثار هنری دارای گره چینی است.

هنر و معماری در دوران ساسانیان، با ظهور فرم سواستیکا یا پیلی شروع شد و در آتشکده‌های زرتشتی مانند آتشکده بهرام ری شاهد این طرح‌ها هستیم.

گره چینی در دوران سلجوقیان

تأثیرات هنر و معماری دوران هخامنشی و ساسانی روی هنر و معماری دوران سلجوقی به‌وضوح دیده می‌شود. در معماری مسجدها و عمارت‌ها و بناهای تاریخی دوره سلجوقیان می‌توانید شاهد پیشرفت هنر اصیل گره چینی باشید. دوران سلجوقیان بر دوره‌های تاریخی بعد از خود هم تأثیرات زیادی گذاشته است. معماری دوران سلجوقیان از ترکیب معماری دوران هخامنشیان و ساسانیان به وجود آمده است و زیبایی این آثار در این دوره تاریخی، باعث ایجاد آثار هنری هنرمندانه فراوانی شده است. هندسه نقوش یا گره چینی از عنصرهای اصلی و مهم معماری دوران سلجوقی است که در بسیاری از بناها به‌کاررفته است. هنرمندان در دوران تاریخی سلجوقیان از هنر گره چینی برای تزئین دروازه‌های شهرها، مسجدها، پل‌ها، بناهای عمومی و خاص و کاروان‌سراها، مدارس و باغ‌ها استفاده می‌کردند.

برج طغرل در شهرری و مسجد جامع ساوه و مسجد جامع اصفهان از جمله اماکن معروف دوران سلجوقیان است که از هنر گره چینی در آن استفاده شده است.

کلام آخر

در این مقاله سعی کردیم در مورد تاریخچه هنر گره چینی یا هندسه نقوش در سه دوره تاریخی سلجوقیان، ساسانیان و هخامنشیان صبحت کنیم تا اطلاعات جامعی در این زمینه، خدمت شما دوستداران هنر گره چینی ارائه دهیم. ما برای تهیه و تدوین این مطلب از صفحه تاریخچه هنر گره چینی از سایت آسوفلز کمک گرفتیم.