بروزرسانی : 30 دی 1398

معرفی شاهکارهای هنر کاشی کاری ایران + عکس

یکی از هنرهای ایرانیان از دیرباز هنر کاشی کاری بوده است. در این مطلب می خواهیم به معرفی شاهکارهای هنر کاشی کاری ایران بپردازیم.

کاشی یکی از نمادهای مهم و از عناصر برجسته تزئینی در معماری ایران زمین است. اگرچه این هنر از دوران باستان در معماری ایران رواج داشت و نمونه هایی از آن در بناهایی مانند کاخ آپادانای شوش به‌دست آمده است اما استفاده گسترده از كاشی در بناهای ایرانی به دوران پس از اسلام بازمی گردد. تا پیش از سده پنجم هجری، بناها را با نقاشی های دیواری تزئین می كردند، اما از این زمان كه مقارن با حكومت سلجوقیان بود…

كاشی های سلجوقی به شكل ستاره یا صلیب بودند و بهترین نمونه آنها را می توان در گنبدخانه حرم امام رضا(ع) در شهر مشهد تماشا كرد. در این دوره، كاشان مهم ترین مركز تولید كاشی بود و در كارگاههای بزرگ آن یك نوع كاشی برجسته و درخشنده به نام كاشی زرین فام تولید می شد.

در حرم امام رضا دو محراب زرین فام برجای مانده كه در سال های آغازین سده هفتم هجری به‌وسیله خاندان هنرمند ابی طاهرساخته شده اند. همچنین محراب زرین فام امامزاده علی بن جعفر قم كه صد سال بعد از محراب های حرم رضوی ساخته شد، آفریده یكی دیگر از اعضای این خاندان است. در این دوره، استفاده از كاشی منحصر به درون ساختمان ها بود و در مساجد نیز كمتر به كار می رفت، زیرا بسیاری از مردم بر این باور بودند كه نقش و نگار و درخشش كاشی، سادگی مسجد را از میان می برد و مانع توجه كامل به خداوند است. اما از دوره ایلخانان مغول، نه تنها كاشی حضور پررنگی در مساجد پیدا كرد، بلكه برای نخستین بار در تزیین نمای بیرونی ساختمان ها به‌كار گرفته شد.

گنبدهای آجری مراغه اولین آثار شناخته شده ای هستند كه دیوار بیرونی شان با كاشی تزئین شده است. این هنر در دو دوره تیموری و صفوی به اوج کمال رسید و از دوره قاجار به بعد تحت تأثیر هنر غربی، تا حدودی از زمینه تاریخی خود جدا شد. کاشی‌های قاجاری اگرچه به زیبایی و ظرافت کاشی‌های تیموری و صفوی نیستند اما در نوع خود جالب توجه به شمارمی روند و از حیث طرح و رنگ تنوع بالایی را به نمایش می‌گذارند.كاشی‌ها علاوه بر جنبه هنری، از نظر علمی نیز حائز اهمیت به شمار می‌روند، زیرا نمایانگر جنبه های مختلفی از پیشرفت صنعتی در ادوار مختلف تاریخی هستند.

آنچه مسلم است این است که کاشیکاری یکی از جنبه های بارز بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود که آنها را از بناهای غیرایرانی متمایز می کند و بینندگانش را به وجد می آورد. اگرچه در ترکیه و هند نیز هنر کاشیکاری رواج داشته و دارد اما به هیچ روی همپای کاشیکاری ایرانی نیست.

شوش کاخ آپادانا

یکی از قدیمی ترین نمونه های کاشیکاری در معماری ایران در کاخ آپادانا در شهر شوش (استان خوزستان) به‌دست آمده است. این کاخ که در فاصله سال‌های 521 تا 515 میلادی توسط داریوش اول هخامنشی بنا شد، بیش از 10 هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از 110 فضای معماری کشف شده است.

تا اواخر دوره قاجار، کاخ آپادانای شوش زیر خاک بود تا اینکه در اواخر قرن نوزدهم یک زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا آن را از زیر خاک بیرون کشیدند و از آثار کاخ هرآنچه را که قابل حمل بود، به موزه لوور پاریس بردند. از جمله این آثار، کاشی‌های خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی بود که اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود و نمونه هایی از آن نیز در بخش ایران باستان موزه ملی ایران قابل مشاهده است.

اصفهان مسجد شیخ لطف الله

یکی از عالی ترین نمونه‌های کاشیکاری دوره صفوی، مسجد شیخ لطف الله است كه ساختش افزون بر 18 سال طول كشید. تمام نمای بیرونی گنبد، سردر، راهروی ورودی و گنبدخانه این مسجد پوشیده از كاشی های معرق است. این مسجد زیبا که کاشیکاری های آن را نقطه اوج هنر کاشیکاری ایران می دانند، در زمان خود یک مسجد عمومی نبود بلکه یک نمازخانه خصوصی به شمار می‌آمد که فقط خانواده سلطنتی و گروهی از بزرگان اصفهان امکان حضور در آن را پیدامی‌کردند.

این مسجد را شاه برای یکی از روحانیان بلندپایه دوره صفویه ساخت و آن شخص کسی نبود مگر «شیخ لطف الله میسی» از علمای جبل عامل لبنان که شاه دخترش را به همسری گرفت و این مسجد را برای تدریس و اقامه نماز جماعت توسط او بنا کرد. مسجد شیخ لطف الله در زمان صفویه بر خلاف مسجد جامع عباسی به روی خارجیان بسته بود و به همین خاطر وصف آن در سفرنامه ها و نوشته های خارجیان به ندرت دیده می شود.

تنها چیزی که نظر این عده را به خود جلب کرده، گنبد کم خیز و ظریف مسجد با کاشی‌هایی به رنگ نخودی است که به نوبه خود یک نوآوری جالب در معماری مساجد ایرانی به شمار می رود. در واقع، به علت ماهیت سلطنتی مسجد شیخ لطف الله، جسارت بیشتری در به‌كارگیری رنگ‌ها دیده می شود.

مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق اصفهان که دارای چندین دوره معماری است، کلکسیونی از سبکهای مختلف معماری ایرانی و تزئینات وابسته به آن به شمارمی رود. در زمینه هنر کاشیکاری، دو ایوان جنوبی و غربی این مسجد از نفاست فراوانی برخوردارند و عالی ترین نمونه از سبکهای مختلف کاشیکاری را می توان در فضای هر دو تماشا کرد. هر دو ایوان در دوره سلجوقی ساخته شده اند اما در دوره های بعدی (آق قویونلو و صفوی) به زیر کاشی رفته اند.

ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب بن عَّباد، یک شاهکار تمام عیار از هنر کاشیکاری محسوب می شود و ایوان شرقی معروف به صفه استاد نیز به خاطر طرح‌های بدیع خود شهرت فراوان دارد. بر دیواره‌ شمالی این ایوان یک قاب کاشیکاری بسیار نفیس به خط کوفی بنایی جلب توجه می‌کند که خواندن آن برای گردشگران، همیشه حکم یک معمای حل ناشدنی را داشته است. روی این قاب نوشته شده:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به دیوان عمل سنجیدند

بیش از همه کس گناه ما بود ولی/ ما را به محبت علی بخشیدند

عمل محمدامین اصفهانی

نطنز آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی

از جمله شاهكارهای كاشیكاری عصر مغول، سردرخانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در شهر نطنز است که بیش از 700 سال قدمت دارد. این سردر، موزه ای از دهها طرح هندسی با تركیب آجر و كاشی محسوب می شود.

با وجودی كه در این سردر فقط از سه رنگ آجری، فیروزه ای و لاجوردی استفاده شده است، اما بیننده گمان می برد با طیفی از رنگ های مختلف روبرو است. آرامگاه شیخ عبدالصمد قبلا دارای محراب نفیسی از کاشی زرین فام بود که حدود 100 سال پیش به سرقت رفت و نهایتا از موزه ویكتوریا و آلبرت لندن سردرآورد.

مشهد حرم امام رضا(ع)

ازاره‌های گنبدخانه حرم امام رضا(ع) سراسر پوشیده از کاشی‌های آبی رنگ و بسیار قدیمی است. این کاشی‌ها بین 800 تا 900 سال قدمت دارند و از بهترین نفایس حرم رضوی به شمار می روند. آن بخش از کاشی‌ها که اشکال هشت گوش دارند، معروف هستند به « کاشی های سنجری » و تاریخ نصب شان باز می گردد به دوره سلجوقی. روی برخی از آنها نام تعدادی از بانیان ساختمان روضه رضویه درج شده و روی بقیه – تا آنجا که کارشناسان خوانده اند – 531 حدیث با خطوط بسیار ریز نوشته شده است.

همچنین، بالای کاشی‌های هشت گوش، کتیبه‌ای حاوی سوره « واقعه » به چشم می خورد و بالای آن کتیبه کاشی بسیار نفیس و برجسته‌ای قرار دارد که از کارهای دوره خوارزمشاهی (مورخ به سال 612 هجری قمری) ودر بردارنده سوره مبارکه « انسان» است.

تهران خانه – موزه مقدم

خانه- موزه مقدم در خیابان امام خمینی تهران که از آثار دوره قاجار است، کلکسیون نسبتا کاملی از سبک‌های مختلف کاشیکاری ایرانی در دوره های مختلف را در خود جای داده است. این کاشی‌ها در اصل به این خانه تعلق ندارند، بلکه توسط دکتر محسن مقدم، صاحب و واقف این خانه، از بناهای دیگر– خصوصا کاخ‌ها و عمارت‌های تخریب شده قاجاری – به اینجا آورده شده‌اند. اگرچه بیشتر دیوارهای خانه – موزه مقدم پوشیده از کاشی‌های رنگارنگ است اما کاشی‌های حوضخانه از همه جالب‌تر هستند؛ زیرا آنچه در این بخش به نمایش درآمده، شامل انواع و اقسام کاشی‌های ایرانی در یک دوره 900 ساله (از سده چهارم تا سیزدهم هجری قمری) است.

اصفهان مسجد جامع عباسی

شیوه کاشیکاری‌های ظریف مسجد شیخ لطف الله در مقیاسی بزرگ تر در مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه (امام امروزی) تكرار شد. اما از آنجا كه ساخت كاشی معرق بسیار وقت گیر و هزینه بردار بود، نوعی كاشی دیگر به نام كاشی هفت رنگ جایگزین آن شد. كاشی هفت رنگ از كنار هم چیدن كاشی های كوچك مربع شكل و ترسیم نقش واحدی روی آنها ساخته می شود. ساخت كاشی هفت رنگ این امكان را فراهم آورد كه هنر كاشیكاری حتی در بناهای معمولی و خانه مردم عادی هم بكار گرفته شود. كاشی های مسجد شاه اصفهان اگرچه تنوع رنگی بالایی دارند، اما در كلیت خود به رنگ آبی هستند و تمام نقوش به‌كار رفته در آنها مانند طرح های ختایی و اسلیمی كاملا انتزاعی است. این وضع به آسمانی بودن مسجد و ماهیت معنوی آن اشاره دارد.

کرمانشاه تکیه معاون‌الملک

در غرب ایران، کمتر بنایی را می توان یافت که وسعت و نفاست کاشیکاری‌های آن همپای کاشیکاری‌های تکیه معاون الملک کرمانشاه باشد. این تکیه در سال ۱۲7۱ خورشیدی به همت حسین معینی، ملقب به معاون الملک و معین الرعایا (پدر بزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) ساخته شد.

آنچه تکیه معاون را بسیار درخور اهمیت ساخته، تصاویر نقش بسته بر کاشی‌های آن است که به وسیله بزرگ‌ترین هنرمندان آن عصر مانند حسن کاشی‌پز تهرانی، سید حسن مانی و حسین نقاش تهرانی آفریده شده‌اند و در نوع خود از بهترین نمونه‌های اواخر دوره قاجار هستند. تصاویر کاشی‌ها شامل صحنه‌های مختلف واقعه کربلا و دیگر داستان‌های مذهبی مانند قصه حضرت یوسف است و چون تکیه در دوران اوج‌گیری احساسات ملی‌ ساخته شده، تصاویر شاهان باستانی ایران و حتی تصاویر کتیبه بیستون نیز روی کاشی‌هایش نقش بسته است.

مشهد مجموعه تاریخ مشهد (موزه استان قدس رضوی)

امروزه سه محراب نفیس کاشیکاری از دوره خوارزمشاهیان در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی به یادگار مانده است که هر سه برای حفاظت بیشتر به موزه تاریخ مشهد در مجموعه موزه های آستان قدس رضوی منتقل شده اند. یکی از این کاشی‌ها که بزرگتر و زیباتر است، تاریخ سال 612 هجری قمری را دارد و در زمره نفیس ترین محراب‌های زرین فام ایرانی قرار می‌گیرد. با وجودی که این محراب در آستانه حمله مغول ساخته شده و مشهد نیز در جریان این حمله به اشغال مغولان درآمد، سالم ماندن آن به یک معجزه می ماند.

زنجان گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد تاریخی بزرگ جهان بعد از گنبد سانتاماریا در ایتالیا و گنبد مسجد ایاصوفیه در استانبول است. این گنبد که در شهر کوچک سلطانیه در 40 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان واقع شده، بیش از 700 سال قدمت دارد. نمای بیرونی گنبد سلطانیه ساده و درونش پوشیده از تزئینات گوناگون است.

در این‌جا چند هزار متر مربع کاشی‌کاری، آجرکاری، حجاری، گچ‌بری و تلفیق آجر و کاشی چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد. این تزئینات در طول زمان به شدت آسیب دیده‌اند اما در دهه‌های گذشته با لایه‌برداری از آنها مشخص شده که زیرشان لایه دیگری از تزئینات پنهان است. کاشیکاری های گنبد سلطانیه بیشتر با ترکیب آجر و کاشی و با استفاده از خطوط هندسی خلق شده اند و سرآغازی هستند بر شکوفایی هنر کاشیکاری در دوره های بعد.

تبریزمسجد کبود

در سده نهم هجری و مقارن با دوره تیموریان شاهكارهای دیگری از هنر كاشیكاری خلق شد. یكی از بهترین نمونه ها مسجد كبود تبریز است كه تمام سطوح درونی وبیرونی اش را با كاشی پوشانده اند.این شیوه در سده های دهم تا دوازدهم هجری مورد تقلید هنرمندان عصر صفوی قرار گرفت و در مساجد اصفهان به تكامل رسید.

البته مسجد کبود در زمان حکومت سلسله قراقویونلو و به‌وسیله همسر جهانشاه قراقویونلو ساخته شد اما این دوره از نظر هنری، ادامه دوره تیموری به شمار می رود.این مسجد به علت نفاست کاشیکاری‌هایش به «فیروزه اسلام» شهرت یافت و البته به علت کاربرد کاشی‌های لاجوردی، به مسجد کبود نیز معروف شد. متاسفانه در سال 1193 هجری قمری در جریان زلزله مهیبی که تبریز را لرزاند، مسجد کبود و دیگر بناهای مرتبط با آن تخریب شدند و از آن مسجد باشکوه جز سردر و چند طاق و جرزهای قطور که همگی با کاشی های زیبا و ظریف پوشیده شده بودند، چیز دیگری باقی نماند.

تهران مسجد و مدرسه سپهسالار

یكی از بهترین‌ نمونه‌های هنر كاشی‌كاری به ویژه در دوره قاجار مربوط به مسجد و مدرسه سپهسالار (مدرسه شهید مطهری كنونی) است. علاوه بر چشم‌نوازی ایوان جنوبی و كاشی‌كاری‌های دور تا دور حیاط كه همگی از بهترین‌های این عصر محسوب می‌شوند.

یك كاشی‌كاری خاص در گوشه‌ای از این مدرسه قرار دارد كه تقریبا دور از دسترس بوده و آنچنان در دید بازدیدكنندگان و حاضران در فضای مسجد و مدرسه نیست. بر سقف فضای پشت ورودی قسمت بانوان مسجد، هفت كاسه واژگون كاشی‌كاری شده‌اند كه یكی در مركز قرار دارد و شش تای دیگر گرداگرد آن قرار گرفته‌اند. این هفت كاسه در عین هارمونی و تجانس هیچكدام مانند یكدیگر نیستند و در عین یكسان بودن نمای كلی آنها هیچ شباهتی با هم ندارند كه كاملا یادآور مفهوم وحدت در عین كثرت و كثرت در عین وحدت است.

می‌گویند این اثر نفیس كار دست یكی از اساتید كاشی‌كاری است كه چون سازندگان اصلی بنای مسجد و مدرسه سپهسالار او را به درستی نمی‌شناختند، كاشی‌كاری بخشی از مسجد را به او واگذار كردند كه چندان اهمیتی نداشت و به قول معرف در چشم نبود اما پس از پایان كار همه انگشت حیرت گزیدند. در حال حاضر این اثر بین كتابخانه و مسجد قرار دارد كه ظاهرا بازدید آن برای همه كاملا فراهم نیست.

کاشیکاری یکی از ویژگی های مهم بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود که آنها را از بناهای غیرایرانی متمایز می کند و بینندگانش را به وجد می آورد. آنچه تکیه معاون را بسیار درخور اهمیت ساخته، تصاویر نقش بسته بر کاشی‌های آن است که به وسیله بزرگ‌ترین هنرمندان آن عصر مانند حسن کاشی‌پز تهرانی، سید حسن مانی و حسین نقاش تهرانی آفریده شده‌اند و در نوع خود از بهترین نمونه‌های اواخر دوره قاجار هستند.