نگاهی به تاریخچه پارچه (14 اردیبهشت به مناسبت روز پارچه)
تاریخچه پارچه به مناسبت روز پارچه
14 اردیبهشت بـه مناسبت روز جهانی پارچه مقاله اي پر محتوا در اینباره تهیه نموده ایم. تاریخچه پارچه بـه سال 1900 قبل از میلاد مسیح بر میگردد کـه با اسم هاي قماش و منسوج شناخته می شد و از این متریال در زمان هاي دور استفاده میگردید. زیرا یکی از اساسی ترین محصولات برای زندگی بشر همین قماش بودو برای کاربردهای متعددی از ان استفاده می شد.
امروزه نیز با پیشرفت تکنولوژی، علم و تولید دستگاه هاي بـه روز، امکان تولید قماش هاي متنوع و مختلفی وجوددارد. همچنین از زمان قدیم لباس سطح فرهنگ و تمدن جامعه را بـه نمایش می گذاشت. بنابر این لباس هاي افراد در هر جامعه، سطح فناوری و پیشرفت در همان جامعه را نشان میدهد.
پارچه چیست؟
پارچه یا همان قماش «منسوج» یک لایه نرمش پذیر می‌باشد کـه از شبکه اي از الیاف یا نخ هاي مصنوعی و یا طبیعی تشکیل شده اسـت. همچنین نوع الیاف یا نخ ها، نحوه قرار گرفتن آن ها کنار یک دیگر و ساختار همان خصوصیات فیزیکی و ساختمان منسوج را ایجاد میکند.
منسوجات با روش هاي گره زدن، بی بافت، حلقوی و تاری-پودی را تولید میشوند. این محصول از لحاظ مواد مصرفی در انواع مختلفی از جمله ابریشمی، پشمی، پنبه اي «نخی» و … تولید و بـه بازار عرضه میگردد.
البته بخشی از بازار کـه قماش فروش ها در ان قرار دارن کـه بازار بزازها مشهور می باشند. پس برای اولین بار قماش پنبه اي درسال 1900 قبل از میلاد در آسیای جنوبی و توسط تمدن دره سند بافته شد. ناگفته نماند کـه درسال 2019 بازار جهانی منسوجات یک بازار بـه ارزش 961/5 میلیارد دلاری بود کـه انتظار میرود بـه 1350/24 میلیارد دلار درسال 2027 برسد.
مطالب مشابه: آشنایی با انواع پارچه ها
تاریخچه پارچه در ایران
طبق کاوش هاي پژوهشگران و دانشمندان در صد سال اخیر بـه این امر اشاره کرده اسـت کـه ایرانیان از جمله پیشتازانی در کار بافندگی پارچه بوده اند. همچنین ساکنین ایران باستان در عصر حجر میانین یا دوره دوم سنگ با فوت و فن منسوج باقی آشنایی داشته اند. البته جهت اثبات این موضوع میتوان بـه مهره ها، نگین ها و سفال هاي کـه هشت هزار سال پیش از میلاد در زیر خاک هاي این سرزمین بوده اسـت مراجعه کرد.
اولین کسی که برای اولین بار پارچه را اختراع کرد؟
کارلتون کن یکی از کارمندهای اصلی سازمان کل باستان شناسی درسال 1328-1329 در غار کمربند ودر جوار دریای کاسپین کاوش هایي انجام داد. این باستان شناس مشهور بـه منسوجات دست پیدا کرد کـه قدمت انها بـه اقوام ایرانی در زمان آغاز غارنشینی باز می گشت.
متریال اولیه ساخت پارچه
این پارچه ها از پشم بز و گوسفند بافته شده بودند و با انجام آزمایش هایي با کربن 14 روی آن ها بـه قدمت 6500 ساله منسوجات قبل از میلاد مسیح رسیدند. همچنین دوک ها و لنگرهایی کـه در حفاری هاي مختلف طی سی سال اخیر بـه دست آمده از کارگاه هاي بافندگی در ایران باستان خبر میدهد. طبق روایات باستان شناسان مشهور فیلیس اکرمن و گیرشمن، عمر لنگرها و دوک ها بـه اولین آثار سکونت بشر در فلات ایران باز میگردد. سپس در زمان تمدن شوش تکنیک منسوج بای بسته بـه ظرافت ان؛ راه تکامل را طی نموده اسـت.
برای مثال تیغه مسینی بـه دست آمده در شوش بـه همراه سفال هاي عهد اول و اثر املاح مس بر منسوجات کـه تیغه رابا ان پیچیده اند، نشان دهند همین مدعاست. در حال حاضر بخش هایي از این قماش در موزه لوور اسـت.
مبدا اولیه زیباترین پارچه هاي قدیمی
بر مبنای نوشته هاي گزنفون آن گونه برداشت میشود کـه پارچه هایي بهتر و زیباتر از گذشته در آذربایجان ودر دوره مادها بافته می شده اسـت. همچنین کوروش هخامنشی آن چنان تحت تاثیر کمال و زیبایی پوشش مادها قرار گرفت کـه بـه نزدیکان خود پوشیدن لباس انها را دستور داد.
البته نساجی ایران در دوره هخامنشی ودر آذربایجان بـه ویژه در عرصه بافت پارچه هاي پشمی و ابریشمی نرم بـه قدری مشهور بود کـه پادشاهان را بـه پوشیدن لباس هاي فاخر و زیبا مشهور کرده بود.
طبق نوشته هاي پلوتارک و هرودوت، اسکندر از زمان ورود بـه کشورمان باوجود تعصب یونانی گری تا زمان مرگش از لباس هاي زربفت ایرانی استفاده می‌کرد. دیودور و پلوتارک نیاز بیان نموده اند کـه تارهای قماش هاي زری از طلا و نقره تولید شده اند و دیگر منسوجات از جمله مخمل، کتانی و پشمی ایرانی در زمان هخامنشیان بسیار مطلوب بودند.
علت عدم پیشرفت صنعت بافندگی در ایران پس از انقراض دولت هخامنشی
بـه مدت 5 قرن و بعد از انقراض دولت هخامنشی، هنر و صنایع هم چون صنعت بافندگی در ایران پیشرفت چندانی را تجربه نکرد. البته دلیل چنین توقفی در صنعت و هنر پارچه این بود کـه در دوره سلوکی ها، سلیقه و تمدن یونانی ها در ایران نفوذ کرد و با توقف فرهنگ و تمدن کشورمان نیز مانع پیشرفت در صنایع خاص گردید.
گزینه دوم بـه روحیه جهانگیری و جنگجویی پادشاهان اشکانی اختصاص دارد و این افتخارات را نمیتوان نادیده گرفت. اما تمام پادشاهان این دوره زمانی برای اختصاص دادن بـه هنر و تربیت و تشویق صنعت گران و هنرمندان نداشتند. بنابر این تنها اثری از نساجی کـه از دوره اشکانیان بـه جا مانده چند تکه قماش ابریشمی و تعدادی قماش بافته شده در کشور چین می‌باشد.
در کدام دوره صنعت بافندگی ایران پیشرفت های چشمگیری داشت؟
طبق گفته اکثر مورخان و پژوهشگران، دوره ساسانی را بـه عنوان یکی از گویاترین و درخشان ترین دوره ها از لحاظ بافندگی معرفی کرده اند. مسعودی نیز درکتاب مشهور خود “مروج الذهب” درج میکند کـه “نصفی از عظمت و شوکت دوره ساسانیان را باید در گسترش صنایع هم چون صنعت بافندگی جست‌وجو نمود.” همچنین بافته هاي این دوره در کلیساها و موزه هاي کشور های خارجی بـه وفور یافت میشوند.
همچنین محمد حسن زکی درباره بافته هاي این دوره درکتاب “صنایع ایران بعد از اسلام” بیان میکند کـه “در زمان ساسانیان بافندگی کشورمان بـه اوج رونق، ترقی و عظمت خود رسید.” ناگفته نماند کـه شکوه و زیبایی این منسوجات در نقوش تزئینی روی آن ها بود کـه اصلی ترین جنبه این هنر بـه شمار میرود.
مطالب مشابه: جنس نامرغوب پارچه
سیر تکامل صنعت بافندگی پارچه پس از دولت ساسانیان
ایرانیان در دوره اسلامی با اعراب درگیری داشته و حکومت ها در دوران هاي متعدد چند پارگی را تجربه کرده اند همین دلایل از پیشرفت و درخشش صنعت بافندگی کاسته اند. همچنین در اکثر دوره ها این صنعت بـه قدری نزول پیدا کرد کـه بـه گمان عموم دیگر هیچوقت شکوفایی را تجربه نمی نمود. اما صنعت بافندگی با این وجود و با ایستادگی هرچه تمام تر دوباره خودرا بـه نمایش گذاشت.
البته دوران شکوفایی مجدد هنر ایران بـه دوران سلاجقه بر میگردد کـه تقریباً 50 تکه از ان زمان بـه جای مانده اسـت. زیرا دراین دوران ظریف ترین و پیچیده ترین نقشه هاي بافته میشدند کـه طرح هاي دولا و شطرنجی یک در بین رایج تر بودند و قماش هاي اطلسی و دورو بـه وفور یافت میشدند.
دوران صفویان اوج شکوفایی هنر و تمدن بود کـه بعد از اسلام هم چون ان را کسی نشنیده و ندیده بود. بنابر این نام ایران را همان گونه در اندیشه ها و تفکرات زنده کردند. همچنین شاهان صفوی از هنرمندان حمایت می‌کردند و بـه همین دلیل موفقیت بزرگی در صنعت پارچه بافی بـه دست آوردند. با جسارت تمام میتوان بـه این موضوع اشاره کرد کـه بافته هاي دوران شاه عباس کبیر ودر طول تاریخ هنر نساجی در سطح جهان بی همتاست.
سپس صفویان توسط افغان ها سقوط را تجربه کنند و چراغ هنر ایران را خاموش کردند کـه در پادشاهان افشاریه، زندیه و قاجاریان هیچ منفعتی برای زنده کردن این هنر نداشتند. در نتیجه دوره قاجاریه جزو یکی از دردآورترین و بدترین دوران در زمینه صنعت بافندگی و نساجی در طول تاریخ بود.
انواع کارکرد پارچه
پارچه ها کاربردهای مختلف و متعددی دارند کـه رایجترین آن ها پوشاک و تولید وسایلی هم چون سبد و کیف می باشند. البته منسوجات در وسایل منزل از جمله فرش، تخت، رومیزی، حوله، سایه بان پنجره، اثاثیه روکش شده و … نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
همچنین در محیط کار از قماش در فرآیندهای علمی و صنعتی هم چون فیلترینگ نیز کارایی دارد. از دیگر کاربردهای متفرقه میتوان بـه تولید پارچه دستمال، تور، چادر، کوله پشتی، پرچم، وسایل حمل و نقل هم چون چتر نجات، بادبان، کایت، بالن و … اشاره کرد.
انواع پارچه طبیعی
پایه و اساس هر پارچه در واقع نساجی اسـت کـه الیاف تابیده یا نمدی در ان بـه نخ تبدیل میگردد. زیرا با بافت نخ میتوان قماش مد نظر را تولید کرد. همچنین ماهیت قماش بـه نوع و رنگ بافته هاي موجود در فرهنگ هر کشور بستگی دارد. زیرا در دوره اي از تاریخ فقط الیاف طبیعی از جمله کتان، ابریشم، پنبه و پشم در معرض بود کـه منسوجات حیوانی نیز در حال حاضر رایجترین اسـت.
منسوجات حیوانی پشم و ابریشم را در بر می‌گیرند و منسوجات گیاهی شامل بامبو، کتان، چمن، کاه و پنبه هستند. منسوجات معدنی از الیاف فلزی، بست یا الیاف شیشه تولید میشوند. در حالت کلی چهار نوع قماش در سطح جهان وجود داشته کـه بـه شرح زیر هستند.
پشم
پرورش گوسفند و گله داری این حیوان بـه هزار سال پیش از میلاد مسیح باز میگردد. البته دراین زمان از حیوانات برای تامین گوشت نگه داری می‌کردند کـه امروزه با استفاده از تکنیک هاي اصلاح نژاد دام هاي باکیفیت تری تولید کرده اند. سپس کیفیت پشم آن قدر ارتقا پیدا نمود کـه بـه عنوان بهترین و آسان ترین الیاف مورد استفاده قرار می‌گرفت.
هنر بافندگی و مصرف پشم گوسفند بـه عنوان الیاف تقریباً 5000 سال پیش از میلاد مسیح بـه محبوبیت بالایی دست یافت. همچنین 2000 سال بعد تنوع پشم در اروپا بـه علت تنوع نژادهای گوسفندی بـه 200 نوع رسید.
کتان
طبق روایات و پژوهش هاي انجام شده یکی از قدیمی‌ترین پارچه ها در سطح جهان همان کتان اسـت و تاریخ آن ها بـه 1000 سال پیش باز میگردد. همچنین اولین الیاف کتان رنگی در گرجستان امروزی ودر یک غار کـه در قسمت جنوب شرقی اروپا می‌باشد پیدا شده اسـت.
پس براساس همین واقعیات احتمال دارد کـه استفاده از قماش کتان بـه 30 هزار سال قبل باز گردد. همچنین در تمدن هاي باستان هم چون مصر و بین النهرین بـه وفور مورد استفاده قرار می‌گرفت و درکتاب انجیل از ان یاد شده اسـت. سپس در قرن 18 میلادی صنعت کتان نقش مهمی در اقتصاد مستعمرات آمریکا و چندین کشور اروپایی ایفا کرد.
الیاف کتان بسیار محکم بوده و خیلی سریع آب را جذب میکند. همچنین نسبت بـه پنبه خیلی سریعتر خشک میشود و بـه همین دلیل پوشش مناسبی برای هوای گرم بـه شمار میرود. بنابر این در تولید لباس هاي تابستانی کارایی زیادی دارد و تمام سلیقه را پوشش میدهد.
البته کتان خیلی سریع چین و چروک میشود. ناگفته نماند کـه الیاف کتان علاوه بر پوشاک برای وسایل دیگری از جمله پرده، مبلمان و … نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
ابریشم
قدمت پارچه ابریشم بـه 2500 سال پیش از میلاد مسیح و بـه کشور چین باز میگردد. این الیاف در واقع فیبر پروتئینی بوده کـه کرم هاي ابریشم جهت ساخت پیله هاي خود از ان استفاده می‌کنند. همچنین عملکرد مولکول هاي پروتئین مثلثی شبیه منشور بوده و بـه محض تابیدن نور بـه ابریشم می شکند کـه رنگ بازی و درخشش وصف نشدنی ایجاد میکند.
البته بهترین و باکیفیت ترین الیاف ابریشم از کرم توت بـه دست می‌آید کـه درختان توت ژاپن و چین را در بر میگیرد. ناگفته نماند کـه امپراتوری دوران سلسله هان کـه تقریباً 114 سال پیش از میلاد مسیح بود مسیر افسانه اي و فراموش نشدنی ابریشم را آغاز نمود.
پنبه
پنبه از الیافی پف دار و نرم تشکیل شده اسـت کـه داخل یک کپسول در اطراف تخم هاي گیاه پنبه رشد میکند. این الیاف تا 5000 سال پیش از میلاد مسیح در کشور های چین، مصر باستان و هند بافته می شد. همچنین 400 پیش از میلاد در مزارع هند ودر مقیاس بالایی و با ماشین هاي نورد پنبه اي بزرگ جهت تهیه الیاف کشت میگردید.
البته بافندگی با الیاف پنبه در اواخر 1800 صنعت این الیاف را متحول ساخت. ناگفته نماند کـه تاریخچه قماش بـه فرد کمک میکند کـه الیاف طبیعی را از مصنوعی تشخیص دهد و زمان خرید ان دقت بالاتری بـه خرج دهد.
مطالب مشابه: روش صحیح اتو کشیدن درست انواع پارچه
جمع بندی
تاریخچه پارچه در خاورمیانه از عصر حجر آغاز گردید تا جایی کـه اولین قماش ها از پوست حیوانات، نی و خز تولید می شد. البته از ان زمان تابحال بافندگی بـه عنوان یک تخصص و هنر تکامل یافته اسـت و منسوجات علاوه بر پوشاک در شکل دهی فرهنگ هر جامعه نقش مهمی ایفا می‌کنند.
همچنین اطلاع از تاریخچه قماش بـه فرد کمک میکند کـه الیاف هاي مختلف را از یک دیگر تشخیص دهد. زیرا انواع قماش طبیعی شامل پنبه، ابریشم، کتان و پشم می باشند کـه امروزه نیز الیاف هاي مصنوعی بـه ان افزوده شده اند.
