هشدارهای قرآن کریم و روایات در مورد احتکار | حکم شرعی احتکار
اخطارهای قرآن کریم و روایات در مورد احتکار
قرآن کریم و پیامبر «ص» و امامان معصوم هشدارهای زیادی در مورد کسیکه احتکار می کند داده اند ؛ احکتار چگونه است و چه کسی احتکار کننده است ؟
حکم شرعی کسیکه احتکار کننده است چیست ؟
همه ی آن چیزی که باید در مورد احتکار بدانید را این جا بخوانید….
معنی احتکار چیست؟
احتکار عبارت است از کاهش دادن يا متوقف کردن جريان توزيع کالا توسط همه ی يا برخي از فروشندگان بطور موقت. اين اقدام فروشندگان با توجه به وضع بازار و به خصوص تقاضاي تحريک شده خريداران به منظور بالابردن قيمت و درآمد حاصل از افزايش قيمت کالا صورت مي گيرد.
حکم شرعی احتکار
بطور مسلم، احتکار در شرع مقدس نهی شده است. عدۀ زیادی از فقها نیز حکم به تحریم آن داده‌اند، اگر چه برخی دیگر، دلایل حرمت را کافی ندانسته و حکم به کراهت داده‌اند. اما در هر صورت عده ای از مجازات هاي محتکر «مانند به فروش گذاشتن اموال احتکار شده» مورد اجماع علما است.
پیامبر «ص» در خصوص عذاب محتکران در آخرت می‌فرمایند:
نگاهی به دوزخ افکندم دره‌ای دیدم که می‌جوشد، « به مالک دوزخ» گفتم: ای مالک! این دره جای کیست؟ گفت: جای سه گروه: محتکران، اشخاص دایم الخمر و دلالان زنا.
احتکار از دیدگاه قرآن و روایات
احتکار کردن یکی از مسائلی است که در دین اسلام به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است و افرادی که در هر شغل و منصبی هستند اگر کالا و یا چیزی راکه دارند احتکار کنند در قیامت دچار عذابی سخت می شوند. بر این اساس حاکمان اسلامی باید به شدت با افراد محتکر مبارزه کنند تا از جریانات ناسالم اقتصادی پیشگیری شود.
خداوند در آیه 34 سوره توبه می‌فرماید:
کسانی راکه از زر و سیم گنج می‌سازند و انها را در راه خدا خرج نمی کنند، به عذابی دردناک مژده ده.
پیامبر «ص» در حدیثی می‌فرمایند:
هر کس گندمی رابه قصد گران شدن آن، 40 روز احتکار کند، از خدا بری و خدا از او بری است.
امام علی«ع» درباره زیانی که محتکر بدنیا می زند، می‌فرمایند:
مردم را از نعمت محتکر بهره‌ای نیست.
امام علی «ع» در حدیث دیگری می‌فرمایند:
این «احتکار کالاها و چیزهای مورد نیاز جامعه»؛ برای همه ی مردم زیان دارد.
امام علی«ع» در عهدنامه مالک اشتر می‌فرمایند:
این« احتکار»؛ ننگی است برای والیان«عوامل حاکمیت»
امام علی«ع» همچنین در احادیثی فرمودند:
رنج رساندن به مردم از راه احتکار، از خصلت‌هاي مردم جاهل است.
احتکار، رذیلت « پستی» است.
احتکار، خصلت فاجران است.
امام کاظم «ع» به روایت از پیامبر «ص» می‌فرمایند:
اگر بنده‌ای بعنوان” دزد” به نزد خدا رود، در نزد من بهتر است تا بعنوان « محتکر» که 40 روز ارزاق را احتکار کرده باشد.
مقاله احتکار
موارد احتکار چیست؟
پرسشی که مطرح میشود این است که: آیا احتکار به وسیله نگه داری هرگونه طعام و مواد غذایی مورد نیاز مردم تحقق مییابد یا اختصاص به مواد غذایی خاصی دارد؟
جواب آن است که؛ بنظر مشهور فقیهان امامیه کالاهایی که احتکار در مورد آن ها صادق است عبارتند از: گندم، جو، خرما، کشمش، «که غلات چهارگانه مشهور هستند» و نیز روغن حیوانی «نه نباتی».
مستند گفته مشهور روایت غیاث بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام می باشد: غیاث [بن ابراهیم] عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لیس الحکرة الا فی الحنظة والشعیر والتمر والزبیب والسمن؛ احتکار فقط در گندم، جو، خرما، کشمش و روغن حیوانی می‌باشد.
بعضی از فقها مانند: شیخ صدوق، شهید اول و شهید ثانی و از معاصرین امام خمینی علاوه بر مواد غذایی یاد شده، روغن زیتون را نیز از موارد احتکار نام برده اند. در تأیید نظر این عده از فقیهان روایاتی نیز وجوددارد.
در مقابل این دسته از فقهاء که احتکار حرام را فقط در انواع خاصی از مواد غذایی محدود کرده اند، دسته ای دیگر از فقهاء، احتکار را منحصر در مواد غذائی خاصی نمی‌دانند و هر انچه راکه در عرف جامعه به آن مواد غذایی «طعام» به مواد غذائی اصلی اطلاق میشود که ادامه زندگی انسان غالباً به استفاده از انها بستگی دارد. گفته شود را دربرگیرنده حکم حرمت میکنند، ازآن جمله میتوان به «محقق خوئی» اشاره نمود.
با توجه به این نظریه چون نوع مواد غذائی مورد مصرف مردم با توجه به شهرها و مکانهای مختلف متفاوت است مصادیق احتکار نیز در هر شهر مختلف خواهد بود. مثلا در شهرهایی مثل مازندران و رشت که مواد غذایی اصلی آن ها برنج می باشد، احتکار آن حرام ودر شهری دیگر که ماده غذایی اصلی برنج نبوده و از چیز دیگر مثل گندم بعنوان غذای اصلی روزمره استفاده میکنند. احتکار گندم حرام و احتکار برنج حرام نمی باشد.
این گروه از فقیهان دلیل سخن خودرا اینگونه بیان کرده اند که:
اولاً: چون موضوع حرمت احتکار در احادیث “طعام” می باشد و طعام در عرف به «هر انچه که آدمی برای ادامه ي زندگی به آن محتاج است»؛ میگوید لذا احتکار هرگونه مواد غذایی «طعام» حرام است.
ثانیاً: روایاتی که احتکار را در غلات چهارگانه و روغن حیوانی محصور میکنند، از نظر سندی ضعیف اند. در نتیجه نمیتوان از اطلاق «شمول» روایات صحیح السندی که دلالت بر حرمت احتکار در هرگونه مواد غذایی دارند، چشم پوشی کرد.
تفاوت احتکار با انبارداری چیست؟
بايد توجه داشت که معيار در احتکار حرام ايجاد بازار سياه است به گونه ای که موجب تضييق و دشواري مردم مسلمان فراهم گردد وگرنه در موارد فراواني که عرضه بي رويه کالا چه بسا موجب تضييع و تلف ما گردد، نه تنها حرام نيست بلکه از جهاتي منطبق با موازين عقلايي است.
مثلا در هنگام بدست آمدن ميوه در اواخر تابستان، اگر باغداران محصول خويش را يکباره به بازار عرضه کنند، از آنجا که در آن فصل عوامل عرضه و تقاضا با يکديگر تناسب ندارد، اين عمل نتيجه ای جز ضايع شدن و از بين رفتن محصولات نخواهد داشت و عواقب سوء اقتصادي ديگري نيز پيامد آن خواهد بود زيرا بعلت ضرر و زياني که فروشندگان، به خاطر فروش جنس خود به بهاي ارزان، متحمل مي شوند توازن اقتصادي نيز آشفته مي گردد.
در حالي که اگر در همان ايام به مقدار مايحتاج عمومي و فروش به نرخ عادله، متناسب با قيمت تمام شده و سود منصفانه، دسترنج خويش رابه بازار عرضه کنند و بقيه محصول به نحو صحيح، از جمله نگهداري در سردخانه انبار گردد و به تدريج به موازات مصرف توزيع شود، عملي خردمندانه خواهد بود.
احتکار در اسلام
شرایط احتکار چیست؟
ملاک برای احتکار دو چیز است:
الف» نیاز مردم به کالای احتکار شده.
ب» این که فروشنده و عرضه کننده دیگری نباشد که مردم بتوانند از او کالای خودرا تهیه کنند که در اصطلاح فقهی به آن شرط عدم باذل طعام گفته میشود.
ج» شرط زمانی و مکانی:
چون در برخی روایات، مدت احتکار را برای زمانی که کالای فراوان است چهل روز و برای زمانی که سختی و قحطی است سه روز قرار داده اند، برخی گمان کرده اند کمتر ازآن محسوب نمی‌شود.
فقها تعداد زیادی از جمله شیخ مفید، علامه حلی و محقق حلی این نظر را نپذیرفته اند و معتقدند که احتکار حد و اندازه ای ندارد ودر هر زمان که نیاز مردم به طعام [قوت] وجود داشته باشد، احتکار نیز وجوددارد چه قبل از چهل روز «در هنگامیکه کالا فراوان باشد» و چه قبل از سه روز «زمان کمبود کالا».
د» مالک شدن کالا از راه خریدن آن:
یکیدیگر از شرایطی که برای تحقق احتکار بیان شده «روایت حلبی از امام صادق علیه السلام» این است که: شخص کالا را خریده و انبار کرده باشد. بنابر این اگر کسی از راه کشاورزی یا هدیه گرفتن از دیگران و یا راههای دیگر ـ غیر از خریدن ـ مالک آذوقه شود و آنرا انبار کند به آن احتکار نمی‌گویند. بعضی از فقیهان شیعه هم چون محقق کرکی و علامه حلی نیز این نظریه را پذیرفته اند.
ولی تعداد زیادی از فقها و مراجع تقلید از جمله شیخ انصاری امام خمینی، محقق خوئی، آیت الله تبریزی این نظر را رد کرده اند. زیرا بیشتر روایات در باب احتکار به صورت مطلق آمده و آنرا مقید به هیچ قید و مشروط به هیچ شرطی ـ مثل مالک شدن از راه خرید ـ نکرده اند.
ازآن گذشته واضح است که هدف قانونگذار از ممنوعیت احتکار در شریعت صرفاً به خاطر آن است که سختی و نیاز مردم را از نظر [کمبود] مواد غذائی برطرف کند و از این روی فرقی بین مالک شدن چه از راه خرید و چه از راههای دیگر نیست.
احتكار در قرآن:
در قرآن مجيد بطور صريح و مكرربه كم فروشي اشاره شده و به شدت تقبيح گرديده است و بالاتر ازآن قرآن كريم كم‌فروشي را موجب ويران شدن شهر و نابود شدن قوم آن معرفي كرده است .
ودر شش سوره از 114 سوره قرآن كم فروشي مورد مذمت قرار گرفته است، سوره مطففين كه اين سوره مباركه كه به نام كم فروشان معرفي شده است:
ويل للمطففين الذين اذا اكتالوا علي الناس يستوفون . و اذا كالو هم او وزنو هم يخسرون.
وای به حال كم فروشان آنان كه وقتي چيزي رابا پيمانه يا وزن از مردم تحويل مي گيرند كاملاً حق خودرا استيفاء مي كنند ولي وقتي چيزي را تحويل مردم مي دهند در پيمانه و وزن كمتر مي دهند.
آيا آن ها عقيده ندارند كه بعد از مرگ زنده خواهند شدو به روز بزرگ رستاخيز ايمان ندارند. روزي كه تمام مردم در پيشگاه خداوند براي تعيين سرنوشت خود مي ايستند .
احتکار در فقه
سوره اسراء :
واوفوا الكيل اذا كلتم و زنوا بالقسطاس المستقيم . ذلك خير و احسن تأويلاً .
جنس رابا پيمانه كامل و وزن درست تحويل بدهيد. كه اين كار خوب مي باشد و عاقبت بهتري براي شما دربردارد. دراين سوره مباركه كه قبل از اشاره به موضوع پيمانه و وزن صحيح به زنا و قتل نفس و تعدي به مال يتيمان اشاره شده است و كم فروشي در رديف اين گناهها قرار گرفته است.
سوره رحمن :
والسماء رفعها و وضع الميزان . الا تطغوافي الميزان . واقيموا الوزن بالقسط ولاتخسروا الميزان .
آسمان را خداوند برافراشت و ميزان عدل را برقرار كرد. تا در انچه وزن مي كنند تجاوز و تعدي روا نداريد و هرگاه چيزي را وزن مي كنيد عدالت و صحت ترازو را رعايت كنيد و انچه را وزن مي كنيد كم ندهيد
سوره انعام :
واوفوا الكيل و الميزان بالقسط « پيمانه را تمام و وزن را درست و عادلانه تحويل بدهيد » دراين سوره مباركه خداوند متعال انچه را بر بندگان خود حرام كرده است برمي شمرد :
خودداري از شرك ؛ و احسان به والدين ؛ و خودداري از كشتن اولاد خود از ترس فقر و تنگدستي ؛ و خودداري از فحشاء ظاهر و باطن ؛ و قتل نفس ؛ وخودداري از تجاوز و دست درازي به مال يتيم، ودر آخر صحت پيمانه و وزن و خودداري از كم فروشي است.
سوره اعراف: كه دراين سوره شريفه خداوند خطاب به قوم شعيب اهالي شهر مدين مي فرمايد : پيمانه و وزن را تمام و كمال تحويل بدهيد ودر مال مردم نقصان روا مداريد ودر پهنه زمين پس از آنكه صلاح و اصلاح برقرار شد فساد را منتشر نكنيد و اين امر براي شما بهتر است اگر ايمان داشته باشيد.
یادآوری یک نکته درباره احتکار:
اگر چه حرمتِ احتکار براساس انچه در روایات آمده و نظر مشهور هم همان است، فقط در غلاتِ چهارگانه ودر روغن حیوانی و روغن نباتی است که طبقات مختلف جامعه به آن نیاز دارند؛ ولی حکومت اسلامی هنگامیکه مصلحت عمومی اقتضا کند، حق دارد از احتکار سایر احتیاجات مردم هم پیشگیري کند و اجرای تعزیر مالی بر محتکر در صورتی که حاکم صلاح بداند، اشکال ندارد.
