ملاصدرا که بود ؟+ روز بزرگداشت ملاصدرا
ملاصدرا فیلسوف و حکیم ایرانی عصر صفویه اسـت کـه با نظریات خود دری جدید در علم فلسفه گشود و حکمت متعالیه را بنیان نهاد. ما دراین قسمت از مجله تفریحی تالاب بـه شـما همراهان عزیز خواهیم گفت کـه ملاصدرا کیست و چه کارهایی کرده اسـت.
ملاصدرا کیست؟
صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام، مشهور بـه ملاصدرا یا صدرالمتألهین، یکی از برترین فیلسوفان ایرانی در چند قرن اخیر اسـت. او در نتیجه‌ي سالها تفکر و جستجو، فلسفه‌اي بـه نام حکمت متعالیه را بنیان‌گذاری کرد کـه پس از او توسط عالمان مسلمان گسترش یافت.
ملاصدرا حکیم ایرانی عصر صفویه، عنوان بزرگترین فیلسوف ایران در دوران جدید را بـه خود اختصاص داده اسـت. این حکیم فرزانه کـه با عنوان صدرالمتالهین شناخته میشود صاحب نظریات بسیاری بود. وی علم فلسفه را بـه درجات بالایی رساند و توانست دراین زمینه نظریات بدیعی ارائه داده و راه جدیدی در علم فلسفه بگشاید و آثار زیادی از او برجای ماند.
بیشتر بخوانید: درباره ابوریحان بیرونی «ریاضیدان، فیلسوف، اخترشناس»
زندگینامه ملاصدرا
پدر ملاصدرا ؛ ابراهیم قوامی شیرازی از وزیران دولت فارس و از خاندان ارجمند قوامی بود کـه با همه ی مال و منال و اعتبار و کسب و شغلش، صاحب فرزند نمی شد. او برای این کـه صاحب فرزند گردد، بـه درگاه خدا نذرو نیاز نمود تا در صورتی کـه خداوند بـه او پسری صالح و موحد ببخشد، بـه فقیران و اهل علم بسیار کمک کند. خداوند پسری بـه او داد کـه نام وی را محمد گذاشتند اما وی را «صدرا» می خواندند.
دوران کودکی ملاصدرا
وضع مالی خانوادگی ملاصدرا بسیار خوب بودو آن ها از اشراف شیراز بودند بنابر این در کودکی توسط معلمان خصوصی در خانه آموزش خودرا آغاز نمود. صدرالدین محمد پسری بسیار باهوش، جدی، با انرژی، درس خوان و کنجکاو بود، کـه در مدت زمان کمی توانست دروس مختلفی مانند ادبیات زبان پارسی و عربی و هنر خط نویسی فرا گیرد.
صدرا هنوز بـه سن بلوغ نرسیده بود کـه اندکی از علم فقه و حقوق اسلامی و منطق و فلسفه را آموخت و بـه عرفان علاقمند بود. او در دوران جوانی یادداشت هایي را نگاشته کـه بخوبی علاقه وی را بـه ادبیات عرفانی بخصوص اشعار پارسی فریدالدین عطار، جلال الدین مولوی و عراقی و نیز تصوف ابن عربی نشان می‌دهد.
تحصیلات ملاصدرا
ملاصدرا در سن 6 سالگی بـه همراه پدرش در پی شاه محمد خدابنده بـه قزوین پایتخت ان دوران صفویان رفت و دوران نوجوانی و جوانی اش را در ان سامان سپری کرد، او درمدرسه «التفاتیه» قزوین حجره‌اي داشت کـه هم‌اکنون نیز برای بازدید «طلبه‌ها» و «گردشگران» پابرجااست، سنگ بنای پیشرفت علمی او در حوزه‌هاي علمیه قزوین بود.
در همان‌جا با شیخ بهایی و میرداماد آشنا شد و پس از انتقال پایتخت بـه اصفهان، با استادانش بـه اصفهان مهاجرت نمود.
او در مدرسه خواجواصفهان نیز از محضر درس استادانش شیخ بهایی، میرداماد «معلم ثالث» و میرفندرسکی بهره جست. ملاصدرا دروس فقه، علوم حدیث و تفسیر را از شیخ بهایی، حکمت الهی و حکمت شرق و غرب را از میرداماد و علم ملل و نحل را از میرفندرسکی آموخت.
بـه هرحال شاه عباس یکم در پایان سال 999 هجری قمری «بـه روایتی 1006»؛ از قزوین بـه اصفهان نقل مکان کرد و این شهر را بـه پایتختی خویش برگزید. دربخش‌کردن میراث یکی از توانگران اصفهان، هوش، آگاهی و دانش ملاصدرا در مسایل فقهی بر شاه عباس آشکار شد و شاه تصمیم گرفت تا از مدرسه خواجه بازدید کند و با شیخ بهایی و ملاصدرا بیشتر آشنا شود.
دوران تبعید ملاصدرا
ملاصدرا پس از کسب درجهٔ اجتهاد، بـه تدریس در مدرسهٔ خواجه پرداخت، اما از آنجایی کـه نظریاتش در برخی مسائل فقهی با بیشتر دانشمندان قشری اصفهان متفاوت بود، وی را بـه بدعت‌گذاری در دین متهم ساختند و خواهان اخراج او از مدرسه ودر نهایت تبعید او از اصفهان شدند.
بدین سان ملاصدرا از اصفهان تبعید شد. او راه مورچه خورت را در پیش گرفت و از ان‌جا راهی کهک قم گشت. عده اي از اتهام‌هایي کـه بـه وی می‌زدند درکتاب گفتگوی خرد آمده‌اسـت.
ملاصدرا در دوران تبعید بـه حوزه‌هایي رفت اما بـه او اجازه نمی‌دادند. جلوی او گرفته میشد و وی را مرتد اعلام می کردند. ملاصدرا بـه مدت 5 یا 7 سال در کهک قم ودر تبعید زیست، اما هرگز کار تدریس و پژوهش را رها نکرد ودر همان روستای کوچک و دورافتاده بـه برگزاری جلسات درس مبادرت نمود.
دروس وی بیشتر دربارهٔ افکار و باورهای حکیمان و دانشمندان ایرانی مانند شهاب‌الدین سهروردی، ابن سینا و ابویعقوب الکندی و عده اي از دانشمندان اندلسی هم چون ابن عربی و ابن رشد بودند.بـه روایتی دیگر، او دراین مدت بـه ریاضت و پرستش پرداخت و مدتی را نیز در شهر قم سپری نمود.
بازگشت به شیراز ملاصدرا
الله وردی خان حاکم ایالت فارس امپراتوری صفوی در زمان شاه عباس هنگام ساخت مدرسه خان در شیراز، ملاصدرا را کـه توسط علمای اصفهان تکفیر ودر کهک قم تبعید شده بود بـه شیراز دعوت کرد. او نامه‌اي بدین مضمون بـه ملاصدرا نوشت:
«من نمی توانم بـه کهک بیایم تا بتوانم از محضر درس شـما استفاده کنم و بـه همین جهت در شیراز بنای مدرسه‌اي را برای شـما شروع کرده‌ام و همین کـه به پایان رسید اطلاع می دهم کـه بیایید ودر این مدرسه تدریس کنید».
الله‌وردی خان در وقف نامه مدرسه تصریح کرد کـه اختیار تدریس را بـه ملاصدرا واگذار میکنم تا این کـه هر درسی را کـه میـــخواهد در برنامه دروس مدرسه قرار دهد.
حکومت صفوی ودر راس آنان شاه عباس تمایلی بـه تبعید ملاصدرا از اصفهان نداشتند و شاه عباس صفوی بـه اجبار علمای اصفهان بـه اینکار تن داد. از این رو، الله‌وردی خان گرجی حاکم فارس، بر ان شد کـه برای این دانشمند در شیراز مدرسه‌اي ساخته و از او برای تدریس دراین مدرسه دعوت کند.
با پایان یافتن ساخت و ساز بخش مهمی از این مدرسه کـه بعد ها بـه مدرسه خان نامی شد، الله‌وردی خان چشم از جهان بست و بـه دیار باقی شتافت. پس از او فرزند وی امام قلی خان کـه از دوستان دوران جوانی ملاصدرا بود پس از پدرش بـه حکومت فارس رسیده بود، پس از فتح هرمز و بیرون راندن پرتغالی‌ها از خلیج فارس، ودر پی پیروزی حکم رفع تبعید ملاصدرا را از شاه عباس گرفته و ملاصدرا را بـه شیراز دعوت کرد.
درخشان‌ترین دوره زندگی ملاصدرا از لحاظ سودی کـه بـه جامعه رساند و طی ان دوره کتاب‌هاي فراوان و ارزشمندی نگاشت، دوره‌اي اسـت کـه او پس از بازگشت از کهک در شیراز شروع بـه تدریس کرد.
ملاصدرا پس از بازگشت بـه شیراز، تدریس دراین مدرسه تازه ساز را آغاز کرد. دراین مدرسه افزون بر حکمت و فقه، ادبیات، اخترشناسی، ریاضیات، شیمی، معرفةالارض «زمین‌شناسی» و علوم طبیعی نیز تدریس میشد. اهمیت این مدرسه از مدرسه خواجه اصفهان نیز فزونی یافت.
الله‌وردی خان گرجی با این اقدام خود، دانشگاهی بـه مفهوم واقعی ان روز بنیان گذاشت، کـه در ان افزون بر حکمت، فقه، ادب، نجوم، علم حساب، هندسه، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی و شیمی تدریس میشد.
ملاصدرا در پناه فرهنگ دوستی و آزاداندیشی الله وردی خان گرجی تألیفات فراوانی از خود بر جای گذاشت، اما مهمترین حاصل عمر وی بنیاد نهادن حکمت متعالیه بود. بدین گونه بـه عالم تشیع خدمتی عظیم نمود.
بیشتر بخوانید: زندگینامه فردریش نیچه فیلسوف + معرفی آثار فردریش نیچه «عکس»
خانه ملاصدرا کجا بود؟
ملاصدرا 15 سال پایانی زندگی خودرا درروستای کهک واقع در قم گذراند. خانه‌اي کـه او در ان زندگی میکرد، در محله چال حمام کهک قرار دارد. این خانه هنوز پا برجا بوده و امروزه تبدیل بـه یکی از جاذبه‌هاي تاریخی قم شده اسـت. معماری خانه ملاصدرا با شاخصه‌هاي معماری گرمسیری ساخته شده و سابقه ان بـه عصر صفویه میرسد.
خانه ملاصدرا در گذشته در وسط یک باغ قرار داشت؛ اما امروزه خانه‌هاي مجاور بنا بـه بخشی از فضای باغ وارد شده‌اند. خانه ملاصدرا درسال‌هاي اخیر مرمت شد تا با نوسازی، ظرفیت بیشتری برای جذب گردشگران بـه خود اختصاص دهد.
این خانه یک گنبد و چهار صفه دارد و مصالح ان خشت و گل اسـت و سقف خانه با تیرهای چوبی پوشانده شده اسـت. گنبد خانه مهم ترین جاذبه بنا از بیرون اسـت کـه شیشه‌هایي رنگی در نوک ان کار گذاشته شده تا نور را بـه داخل ان هدایت کند. طرح داخلی بنا نیز گچ‌بری‌هایي جذاب دارد کـه شاخصه‌هاي دوره صفویه را دارند.
دراین گچ‌بری‌ها شکل سجاده و مشبک‌هاي گچی در نورگیرها دیده می شود کـه ظرافت طراحی خانه را چندین برابر می کند.
همسر و فرزندان ملاصدرا
متاسفانه اطلاعات چندانی از همسر ملاصدرا و ازدواج او وجود ندارد. بنابر منابعی قبل از تبعید بـه قم ازدواج کرد و بعد ها صاحب پنج فرزند شد کـه همگی عالم، دانشمند و فیلسوف شدند. در ادامه‌ي این مقاله، نام و جایگاه فرزندان او بـه ترتیب ذکر شده اسـت:
1. ام کلثوم بزرگ ترین فرزند ملاصدرا بود کـه درسال 1019 قمری متولد شد. او زنی اهل پرستش، شاعر و دانشمند بود کـه با شاگرد پدرش، ملا عبدالرزاق لاهیجی ازدواج کرد.
2. ابراهیم کـه از دانشمندان و فلاسفه‌ي بزرگ زمان خود بود، درسال 1021 متولد شد. او از علوم مختلفی چون ریاضی، فقه و تفسیر آگاهی داشت و چند کتاب فلسفی و دینی از جمله عروة الوثقی نوشت.
3.سومین فرزند صدرالمتالهین، دختری بـه نام زبیده بود کـه سه سال بعد از ابراهیم بـه دنیا آمد و بعد ها با ملا محسن فیض کاشانی ازدواج کرد.
4. نظام الدین احمد درسال 1031 در کاشان متولد شد و فیلسوف، ادیب و شاعر بود.
5. آخرین فرزند ملاصدرا معصومه بود کـه همانند خواهرانش با یکی از شاگردان پدرش بـه نام قوام الدین محمد نیریزی ازدواج کرد. او نیز در دانش و ادبیات سررشته داشت و زنی باتقوا بود.
آثار ملاصدرا
ملاصدرا در زمینه فلسفه و حکمت اشراق، تالیفات زیادی دارد کـه عده اي از ان‌ها تا بـه امروز نظیر نداشته‌اند. آثار زیادی از شیخ باقیمانده کـه در زیر بـه عده اي از ان‌ها بـه‌صورت لیست‌وار اشاره می کنیم:
- انچه برای شناخت مبدا اولین و صفات و آثار او لازم اسـت
- معرفت، صراط مستقیم و درجات ان و کیفیت سلوک بـه سوی حق
- معرفت، معاد، احوال کسانی کـه بـه خدا رسیده‌اند
- معرفت و شناخت فرستادگان خدا و پیغمبران و اوصیا
- نقل احوال منکران حقیقت و پرده برداشتن از فضایح ان‌ها
از مشهور‌ترین آثار ملاصدرا «اسفار اربعه» اسـت کـه حواشی زیادی بر ان نوشته شده اسـت کـه امور عامه، علم طبیعی، علم الهی و علم‌النفس را شامل میشود. اثر دیگر وی المبدا و المعاد اسـت کـه در ان کوشش شده اهل تحقیق و بحث رابا مسلک عرفان جمع کند.
الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه
اسرار آیات و انوار النبیات
المشاعر کـه بـه روش عرفانی نگاشته شده اسـت
الحکمته الشریعه کـه بـه طریق عرفانی نوشته شده
شرح الهدایه الاثیرایه کـه در روش مشاء آمده اسـت
شرح الهیات شفا، کـه درکتاب شیخ اسـت
رساله الحدوث در اثبات عالم
رساله اتصاف ماهیه بالوجود در مورد اصالت ماهیت و وجود
رساله التشخص
رساله سریان الوجود
رساله حرکت جوهری
مفاتیح الغیب همراه با شرح اصول کافی
تفسیر قرآن کریم کـه ناتمام ماند
جواب المسائل فی بدو وجود انسان، جواب پرسش‌هاي مربوط بـه پیدایش انسان در ان آمده اسـت.
شاگردان معروف ملاصدرا
فیض کاشانی
فیّاض لاهیجی
ملاحسین تنکابنی
حکیم ملامحمد آقاجانی
مزار ملاصدرا کجاست؟
طبق منابع، ملاصدرا درسال 1050 هجری قمری درگذشت. مرگ وی سبب ناتمام ماندن نوشته‌هاي او بـه‌ویژه در تفسیر قرآن شد. وفات وی در شهر بصره بودو طبق سنت شیعیان بـه شهر نجف برده و طبق گفته نواده دختری او کـه علم الهدی نام دارد، در سمت چپ حرم علی بن ابوطالب دفن شده اسـت.
ملاصدرا چه زمانی فوت شد؟
یکم خرداد ماه با نام سال روز بزرگداشت این فیلسوف بزرگ در تقویم ایرانی، نام‌گذاری شده و هر سال در ایران بـه این مناسبت، مراسمی برای بزرگداشت این حکیم بزرگ، برگزار می شود.
بیشتر بخوانید: زندگینامه محمد بن زکریای رازی فیلسوف بزرگ ایرانی
در پایان
ملاصدرا در طول زندگی خود حدود چهل کتاب در حوزه‌هایي نظیر فلسفه، عرفان و علوم دینی نوشت و شاگردانی چون فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی را تربیت کرد. جایگاه والای او بـه دلیل خدمات علمی و فلسفی متعددی بود کـه بـه جامعه‌ي ایرانی – اسلامی عرضه کرد.
