بزرگداشت فیلسوف و ریاضیدان بزرگ کشورمان محمدبن موسی خوارزمی

محمدبن موسی خوارزمی پدر علم انفورماتیک ایران اسـت. ثبت زاد روز این دانشمند ایرانی یعنی 22 ام تیر ماه بـه نام روز ملی فناوری اطلاعات از طرف سازمان نظام صنفی رایانه اي استان تهران پیشنهاد شد. و سپس با پیگیری هاي‌ مستمر نصر تهران در نهایت این روز توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی بـه عنوان روز فناوری اطلاعات نامگذاری شد.

دراین قسمت از مجله تفریحی تالاب بـه رسم یاد بود از فیلسوف و ریاضیدان کشورمان، محمد بن موسی خوارزمی، مقاله اي را برای شـما همراهان عزیز منشر کرده ایم.

محمد بن موسی خوارزمی کیست؟

محمد بن موسی خوارزمی «زاده حدود سال 780 میلادی و درگذشته 850 میلادی» ریاضیدان، ستاره‌شناس، فیلسوف، جغرافیدان و مورخ شهیر ایرانی در دوره عباسیان اسـت. وی درحدود سال 780 میلادی «قبل از 185 قمری» در خوارزم زاده شد.

ابن ندیم و قفطی اصالت او را از خوارزم میدانند. لقب وی طبق معمولً اشاره بـه شهر خوارزم دارد کـه همان خیوه کنونی واقع در جنوب دریاچه آرال مرکزی و بخشی از جمهوری ازبکستان کنونی اسـت.

محمد خوارزمی به چی معروف است؟

شهرت علمی وی مربوط بـه کارهایی اسـت کـه در ریاضیات، بـه ویژه در رشته جبر، انجام داده بـه‌طوری‌کـه هیچ‌یک از ریاضیدانان سده هاي‌ میانه مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته اند و او را «پدر جبر» نامیده اند.

جرج سارتن، مورخ معروف علم، در طبقه‌بندی سده اي کتاب خود مقدمه‌اي بر تاریخ علم سده نهم میلادی را «عصر خوارزمی» می‌نامد.

پایه گذاری علم جبر و مقابله توسط خوارزمی

محمد بن موسی خوارزمی در قرن سوم هجری، علمی را برای اولین بار صورتبندی و تدوین کرد کـه خود ان را «الجبر و المقابله» نامید، علمی کـه تمام شرایط یک دانش واقعی را داشت، یعنی همان کـه اروپاییان از ان بـه «ساینس» تعبیر میکنند. این ریاضی‌دان توانست با این دانش تمام معادلات درجه دوم زمان خود راحل و راه را برای حل معادلات درجه بالاتر هموار کند.

بر اساس الواح بابلی و آثار برجای‌مانده از ارزیابی گران هندی در عهد باستان، مردمان بابل و هند بـه حل حالات خاصی از معادلات درجه دوم موفق شده بودند، اما ان ها راه حل هاي‌ خودرا فقط بـه صورت دستور ارائه کردند؛ یعنی این راه حل ها، کـه برای رفع نیازهای زندگی روزمره آنان ارائه شده بودند و نه بـه منظور گسترش دانش ریاضی، فاقد براهین علمی بودند.

ابتکار خوارزمی در ان اسـت کـه وی نخست همه ی معادلات درجه دوم شناخته شده زمانش را بررسی میکند؛ در مرحله دوم روش حل هریک از ان ها را ارائه میدهد؛ سرانجام در مرحله سوم، این روش‌ها رابا کمک علم هندسه اثبات می کند؛ مؤلفه هایي کـه در مجموع علم جدیدی بـه نام «جبر» را تشکیل میدهند.

این علم، کـه از طریق ترجمه هاي‌ لاتینی کتاب خوارزمی در قرون وسطی بـه اروپا راه یافت، هم در قرون وسطی و هم در عصر رنسانس تحول بزرگی در علم ریاضیات را موجب شد، چنانکه در قرن شانزدهم میلادی نیکولو تارتالیا و کاردان، ریاضیدانان ایتالیایی کـه با ترجمه لاتینی جبر و مقابله، آشنا بودند روش این ریاضیدان ایرانی را برای حل معادله درجه سوم تعمیم دادند و بدین‌ترتیب گام دیگری در گسترش ریاضیات برداشتند.

خوارزمی کارهای دیوفانتوس را در رشته جبر را دنبال کرد و بـه بسط ان پرداخت با توجه بـه این ابداع بزرگ ثابت کردند کـه علم نژاد و فرهنگ نمی‌شناسد و محصول ذهن انسان‌هاي‌ متفکری اسـت کـه دراین عرصه تلاش می کنند.

این علم از طریق کتاب وی «المختصر فی حساب الجبر و المقابله» در جهان اسلام شهرت یافت و ریاضیدانان بعد از خودرا بشدت تحت تأثیر قرار داد کـه در سده 12 میلادی بـه لاتین ترجمه شد.

آثار خوارزمی در ریاضی

خوارزمی سه کتاب در ریاضی تألیف کرده کـه بـه ترتیب تاریخ تألیفشان عبارتند از:

1. الجمع و التفریق: دراین کتاب بـه برخی جنبه هاي‌ حساب محلی پرداخته می شده اسـت. از این کتاب نسخه اي در معرض نیست.

2. الجبر و المقابله: خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و بـه بسط ان پرداخت و کتاب «الجبر و المقابله» را نوشته و بـه مأمون تقدیم نمود.

این کتاب درباره ریاضیات مقدماتی و شاید اولین کتاب جبری باشد کـه بـه عربی نوشته شده اسـت. دانش پژوهان بر سر این‌که چه مقدار از محتوای کتاب از منابع یونانی و هندی و عبری گرفته شده اسـت، اختلاف نظر دارند.

خوارزمی دراین کتاب بـه بررسی معادلات درجه دوم و راه حل هایي کـه تا ان زمان برای انها بیان شده بود پرداخته و پس از تدوین و تنقیح راه حل ها بـه اثبات انها بـه کمک هندسه پرداخت.

پیش از سال 1143 یوهانس تولدویی بخشی از «الجبر و المقابله» را ترجمه نمود و پس از او، رابرت چستری درسال 1345 بخش دیگری را نیز ترجمه کرد.

ترجمه او کـه ترجمه بخش اصلی بود باعث شناساندن دانش جبر بـه دانشوران اروپایی شد. ترجمه دیگر این اثر خوارزمی متعلق اسـت بـه گراردوس کرمونایی. این ترجمه ها قرن ها در اروپا مأخذ و مرجع دانشمندان و محققین بودو همین مبدأ بودن این کتاب برای اروپائیان موجب شد کـه عنوان کتاب او یعنی «الجبرا» در زبان هاي‌ اروپایی بـه معنای جبر به کار رود.

3. حساب العدد الهندی: اثر ریاضی دیگری کـه چندی پس از جبر نوشته شد، رساله‌اي اسـت مقدماتی در حساب کـه ارقام هندی «یا بـه نادرست ارقام عربی» در ان به کار رفته بودو اولین کتابی بود کـه نظام ارزش مکانی را «کـه ان نیز از هند بود» بـه نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد. قفطی ضمن تحسین این اثر ان را شرح و بسط اثری از هندیان در حساب اعداد دانسته اسـت.

این اثر نیز در جریان ترجمه آثار اسلامی بـه لاتین ترجمه شد و موجب شد کـه اروپائیان سه سده پس از مسلمانان از نوع جدیدی از حساب آگاه شوند کـه بـه سرعت جای گزین شیوه قدیم حساب آنان کـه از فن چرتکه بهره می جست شد. اروپائیان برای تمایز این روش از روش قبلی نام لاتین الگوریسموس «صورت تحریف شده الخوارزمی» را بـه کار می بردند کـه امروزه واژه «الگوریتم» برای نامیدن نوعی حساب و طرحهایی در برنامه نویسی رایانه اي بـه کار می‌رود کـه برگرفته از همان نام لاتین اسـت.

آثار خوارزمی در هیئت و نجوم و جغرافیا

1. زیج السند هند: اثر دیگری کـه خوارزمی بـه مأمون تقدیم نمود زیج السند هند بود. اثر مزبور بر خلاف کتابهائی کـه بعد ها در نجوم اسلامی نوشته شده و مولفین انها اصل عربی این اثر برجای نمانده اسـت و تنها یک نسخه بـه زبان لاتین در معرض می باشد کـه از نسخه مسلمه مجریطی ریاضی دان و منجم مسلمان کـه در قرن دهم میلادی «چهارم هجری» در قرطبه کار می‌کرد ترجمه شده اسـت.

و از طریق همین ترجمه و جدولهای طلیطلی بود کـه عده اي از روش هاي هندی کـه مورد استفاده خوارزمی قرار گرفته بود بـه اروپای غربی راه یافتند.

2. کتاب صورة الارض: این کتاب اثری اسـت در زمینه جغرافیا کـه اندک زمانی بعد از سال 195–196 نوشته شده اسـت و تقریبا لیست طول ها و عرض هاي‌ همه ی شهر های بزرگ و اماکن را شامل می شود. این اثر کـه احتمالاٌ مبتنی بر نقشه جهان نمای مأمون اسـت «کـه شاید خود خوارزمی هم در تهیه ان کار کرده باشد»؛ بـه نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود. این کتاب از بعضی جهات دقیقتر از اثر بطلمیوس بود، خاصه در قلمرو اسلام.

3. مقاله استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم: این اثر برجای مانده از خوارزمی، رساله کوتاهی اسـت درباره تقویم یهود اسـت و قواعدی را برای طول متوسط ماه و خورشید بر مبنای این تقویم برای تعیین اولین روز سال در بردارد همچنین مطالبی در مورد دوره کبیسه گیری نوزده ساله قمری، تاریخ خلق آدم، مبداء گاه شماری سلوکی «ذوالقرنی» و مقایسه مقارنه ها و مقابله هاي‌ ماه و خورشید بر اساس گاه شماری یهودی دارد.

4. کتابهایی راجع بـه اسطرلاب: خوارزمی دو کتاب راجع بـه اسطرلاب نوشته اسـت. یکی کتاب «عمل الاسطرلاب» درباره چگونگی ساختن اسطرلاب و دیگری «العمل بالاسطرلاب» درباره چگونگی بـه کار بردن اسطرلاب. دراین دو اثر از حل مسائل نجومی گوناگون بـه وسیله اسطرلات سخن رفته اسـت. مثلاً” تعیین ارتفاع خورشید و طول و عرض جغرافیایی نقطه اي از زمین.

5. کتاب الرخامه: این کتاب در مورد ساعت آفتابی افقی و تعیین اوقات نماز بوده اسـت کـه بعد ها اساس و پایه محاسبات مثلثات کروی قرار گرفت.

آثار خوارزمی کتابی در تاریخ

کتاب التاریخ خوارزمی موجود نیست، ولی چند مورخ از او بـه عنوان «مرجعی معتبر» برای حوادث دوره اسلامی نقل کرده‌اند. با توجه بـه نقل قولهای صورت گرفته از این اثر بـه نظر می‌رسد کـه خوارزمی در ان «هم چون معاصرش ابومعشر بلخی» با رویکرد احکام نجومی بـه رویداد های تاریخی توجه داشته اسـت.

خوارزمی در نظر پژوهشگران غربی

آریستید مار، پژوهشگر برجسته‌ي فرانسوی «در قرن 19 میلادی» درباره‌ خوارزمی می گوید: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی توان انکار کرد و ان این اسـت کـه محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده اسـت.»

جُرج سارتُن، پژوهشگر آمریکایی درکتاب معروف خود، بـه نام «مقدمه بر تاریخ علم» آورده اسـت: «خوارزمی بزرگ ترین ریاضی‌دان عصر خود ودر صورت درنظر گرفته شدن همه ی‌ي جوانب، یکی از بزرگ ترین ریاضی‌دانان همه ی‌ي اعصار بـه شمار می آید.»

او خوارزمی را یکی از بنیانگذاران آنالیز یا جبر بـه صورتی جدا از هندسه دانسته اسـت، زیرا کتاب جبر و مقابله حل آنالیزی معادلات درجه‌ي اول و دوم را در بر دارد. سارتن بـه همین جهت نیمه‌ي اول قرن نهم میلادی را عصر خوارزمی نامیده و فصلی از کتاب خودرا بـه نام او مزیّن‏‏‏‎ ساخته اسـت.

شرایط دوران خوارزمی

پس از سقوط امویان در 132 هجری قمری و روی کار آمدن عباسیان، ایرانیان کـه در پیروزی عباسیان نقش اصلی را داشتند برای اولین بار مناصب مهم و حساسی را در دستگاه خلافت بـه دست گرفتند.

توجه خاص ایرانیان بـه ریاضیات، نجوم، دکتری، فلسفه و دیگر شاخه‌هاي‌ علوم عقلی موجب شد کـه خلفای عباسی نیز تحت نفوذ وزیران و کارگزاران ایرانی خود، اندک اندک بـه حمایت از دانشمندان علاقه‌مند گردند. چند سالی پیش از زاده شدن خوارزمی، ودر سال 160 قمری، هارون الرشید، خلیفه مقتدر عباسی بـه خلافت رسید.

در زمان هارون خاندان ایرانی برمکیان، کـه سابقه‌اي کهن در پرداختن بـه علوم و حمایت از دانشمندان داشتند، بـه قدرت و اعتباری کم‌نظیر دست یافتند.

برمکیان از همه یٔ امکانات خود برای ترجمهٔ آثار علمی از زبان‌هاي‌ پهلوی یا همان پارسی میانه «زبانی کـه پیش از پارسی دَری دستکم تا سدهٔ دوم هجری در ایران رواج داشت»؛ یونانی و سریانی «زبان کهن مردم سوریه» و پیش بردن پژوهش‌هاي‌ علمی و فلسفی بهره بردند.

کوشش هاي‌ برمکیان موجب شد مسلمانان گام هاي‌ بلندی را در زمینهٔ علوم مختلف بردارند. اما افزایش روز بـه روز شهرت و قدرت برمکیان، نگرانی هارون و دیگر بزرگان خاندان عباسی را برانگیخت ودر نتیجه هارون در اواخر دورهٔ خلافت خود «سال 187 قمری» برخی افراد این خاندان را کشت و بقیه را زندانی کرد.

6 سال بعد هارون درگذشت و فرزندش امین بـه خلافت رسید. دوران کوتاه خلافت امین نیز سراسر بـه جنگ و خون‌ریزی گذشت. نابودی برمکیان، مرگ هارون و ناآرامی‌هاي‌ دورهٔ خلافت توقفی کوتاه در روند پیشرفت علمی مسلمین ایجاد کرد. اما درسال 198 قمری، با بـه خلافت رسیدن مأمون کـه در محیطی ایرانی رشدکرده بودو فرهنگ ایرانی تأثیر بسیاری بر او گذارده بود، توجه بـه پژِوهش‌هاي‌ علمی بـه مراتب بیش از روزگار هارون شد.

بـه طور کلی دوران عباسیان، شاهد رشد فعالیت‌هاي‌ علمی و تحقیقی در همه ی زمینه‌هایي بود کـه بـه دین و دنیای مسلمانان برمی‌گشت.

آشنایی مسلمین با علم یا مباحث مربوط بـه کلام در واقع از عهد اموی نشأت و اساس گرفت و این عهد بود کـه در طی ان؛ در عراق و شام و مصر، کسانی کـه با علم و فلسفه یونان و هند و ایران آشنایی داشتند بـه اسلام گرویدند یا بـه خدمت خلفا و حکام مسلمان درآمدند.

گرچه سفّاح اولین خلیفهٔ عباسی- 132 تا 136 ه‍.ق توجهی بـه علوم نداشت و اما فعالیت‌هاي‌ علمی در حکومت بنی عباس در واقع از زمان خلافت منصور و بنای شهر بغداد شروع و گسترش یافت. منصور بـه نجوم، طب و کیمیا علاقه داشت تا جایی کـه بدون مشورت با ستاره شناسان بـه کاری دست نمیزد.

بدین وسیله بود کـه ابوسهل نوبخت اخترشناس ایرانی و ماشاءالله اثری ایرانی بهمراه وزیر منصور بـه بغداد نزدیک شدهو نقشه شهر را طراحی کردند. هارون موقعی بـه خلافت نشست کـه مسلمانان با اندیشه و آثار یونانیان و ایرانیان آشنا شده بودند و مترجمان بسیاری را در رشته‌هاي‌ گوناگون در محلی بـه نام بیت الحکمه مأمور ترجمه کتب کرده بودند.

دراین هنگام بود کـه محمد بن موسی خوارزمی برای استفاده از کتب، مطالعه و تحقیق بـه بیت الحکمه می‌آمد چون آنجا هم کتابخانه و هم مرکز ترجمه، تألیف و تحقیقات علمی شده بود. لازم اسـت ذکر شود کـه بیت الحکمه یا خزانه الحکمه بـه تقلید از دارالعلم جندی شاپور «در دوره ساسانیان» ایجاد شد.

این مرکز اولین بار در عهد هارون الرشید تأسیس شد ودر عهد مأمون بـه کمال رسید. ظاهرا فعالیت اصلی ان ترجمه آثار علمی و فلسفی یونانی الاصل بود. بدین ترتیب در آنجا کتابخانه‌اي بـه نام خزانه الحکمه تأسیس شد، کـه همه ی کتابخانه خلافتی در اختیار و نظارت خوارزمی بود.

تاریخ وفات محمد خوارزمی

محمد خوارزمی درحدود سال 232 هجری قمری «مطابق با 848 میلادی» درگذشت.

بیشتر بخوانید:

در پایان

شهرت علمی محمد خوارزمی مربوط بـه کارهایی اسـت کـه در ریاضیات، بـه ویژه در رشته جبر انجام داده بـه‌طوری‌کـه هیچ یک از ریاضیدانان سده‌هاي‌ میانه مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته‌‌اند و او را «پدر جبر» نامیده‌اند.