شناخت صنايع قاليبافي کرمان

تاریخچه صنايع قاليبافي کرمان

يكي از صنايع دستي كرمان، همان هنر قديمي و اصيل ايرانيان يعني قاليبافي هست كه افزون بر ارزش اقتصادي، مظهر ميراث فرهنگي و ملي ايران هست.هنرهاي دستي جلوه‌ای از فرهنگ درخشان گذشتگان هست كه بي‌ترديد فصلي با اهميت از تاريخ هنر سرزمين ما را رقم زده‌اند.

ساليان درازي هست كه مردم كرمان در كنار ساير فعاليت‌های اقتصادي، و اجتماعي به قاليبافي، شال‌بافي، پته‌دوزي و ترمه‌بافي پرداخته‌اند و توانسته‌اند شهرتي جهاني كسب كنند.

قالي كرمان، اين گوهر گرانبها كه همۀ شيفته آن میباشند و بر تارك زيباترين و گرانبهاترين فرش‌های دنیا درخشش هميشگي دارد، هنري كه در ظرافت، رنگ‌آميزي و كيفيت در دنيا همتا ندارد و به‌طور قطع از نفيس‌ترين صنايعي هست كه در دنیا رقيبي ندارد. اين هنر در گذر زمان با فراز و نشيب‌هايي روبرو شده و گويي در سال‌های اخير، تا حد زيادي از اهميت آن كاسته شده هست.

كرمان در زمينه بافت قالي، تاريخ مدوني ندارد و تاريخ آن سينه به سينه نقل شده هست و به روايتي باسابقه پانصد ساله يكي از مناطق قديمي، قاليبافي در ايران به شمار مي‌رود. در عهد صفويه كه بحبوحه شكوفايي هنر در ايران بود، قالي هم مثل ديگر هنرها در اين دوره بيشتر شكوفا شد. اين صنعت در اوايل دوره قاجاريه رو به زوال رفت. شروع انقلاب صنعتي و ورود پارچه‌های نساجي و ماشيني كه كاهش توليد انواع منسوجات دستي را در پي داشت عامل اصلي گرايش به هنر قاليبافي در كرمان بود و در واقع بعد از انقلاب صنعتي اروپا، يكي از پررونق‌ترين دوره‌های قاليبافي در كرمان آغاز شد.

شهرت و آوازه قالي كرمان بيش از هر چيز به دليل درآميزي رنگ و طرح آن هست. طرح و رنگ قالي كرمان يكي از نفيس‌ترين، زيباترين، و خوش‌سبك‌ترين بافته‌های دنیا به شمار مي‌آيد به‌طوري كه كمتر مي‌توان دو قالي از نظر رنگ و نقشه شبيه به هم پيدا كرد.

طراحي و نقشه‌كشي قالي كرمان هم قدمتي ديرينه دارد، گرچه به جز نامي كه از چند تن از نقاشان منطقه كرمان به جاي مانده، تاريخچه عمده دقيقي درمورد چگونگي رونق طراحي نقشه‌های قالي و چگونگي نام نهادن به طرح‌های اين منطقه در دست نيست.

پيدايش و رونق طرح‌ها

پيش از پيدايش نقشه، قالي با نقشه و طرح‌هايي كه بافندگان در ذهن داشتند و سينه به سينه از نياكان خود فراگرفته بودند، بافته مي‌شد.

طراح كرماني، كه با سر انگشت ماهر و تواناي خود همواره زيبايي آفريده هست، هيچگاه خود را محدود در چند رنگ و نقش نكرده هست و همين بدعت‌ها و نوآوري‌هايش سبب شده تا از رقباي خود پيشي گرفته و در بافت قالي‌های نفيس و زيبا، شهرتي بي‌مثل كسب كند.

مردم كرمان قبل از قاليبافي به كار شال‌بافي مي‌پرداختند و در طرح‌های قديم فرش كرمان جاي پاي طرح‌های شال‌بافي كرمان هويدا هست، اما به تدريج در طرح‌های قالي، تنوع ايجاد شد و طراحان معروفي چون حسين، امير و احمد شاهرخي كارهاي زيبايي خلق كردند كه كرمان را از ديگر مناطق بافت متمايز كرد و به تدريج طرح‌های باب بازار خارج از كشور رايج شد و طرح‌های گل‌فرنگ، گلداني، ظل‌السلطان و تصويري بوجود آمدند به‌طوري كه خاندان شاهرخي را از پيشكسوتان هنر طراحي قالي كرمان قلمداد كردند. گرچه كاظم راد، شكرالله پاك‌گوهر، رضاخان‌زند، محمود ارجمند، محمد سام، حسن رسولي و ميرزاعليرضا مايل از ديگر طراحان مشهور و معاصر قالي كرمان میباشند.

از ميان توليدكنندگان بزرگ قديمي قالي كرمان نيز مي‌توان از احمد يزدان‌پناه مشهور به ديلمقاني، محمد ارجمند كرماني، ملقب به سلطان قالي كرمان، برادران رشيد فرخي، برادران اژدري و ژان‌تيموياناكي نام برد و ابوالهادي، فتحي، نصيري و وزيري هم از مهم‌ترين توليدكنندگان فعلي قالي شهري‌باف استان كرمان میباشند.

يكي از صنايع دستي كرمان، همان هنر قديمي و اصيل ايرانيان يعني قاليبافي هست

مهمترين طرح‌هاي قالي

شركت سهامي فرش كرمان نيز با بيش از 60 سال سابقه از قديمي‌ترين توليدكنندگان فرش‌های اصيل كرمان هست. از جمله طرح‌های معروفي كه در كارگاه‌های قاليبافي كرمان بافته مي‌شود به طرح‌هايي چون سبزي‌كار، طرح‌های تصويري و افشان مي‌توان اشاره كرد كه بهترين طرح‌های سبزي‌كار اغلب در حوزه قاليبافي راور بافته مي‌شود و مهم‌ترين انها عبارتند از: طرح حافظ، ليلي و مجنون، خيام و منظره.

طرح‌های افشان به ويژه افشان شاه‌عباسي كه شايد بدترين آن‌ها در دورة معاصر، حاصل دست تواناي طراحان خاندان شاهرخي بوده هست و نيز نقوش قاب قرآني، انواع درختي، گلداني تلفيقي از ديگر طرح‌های مشهور كرمان هست و انواع گل فرنگ طرح‌های گوبلني در اوايل سده سيزدهم هجري شمسي بخش مهمي از طرح‌های منطقه كرمان را به خود اختصاص داد كه برگرفته از هنرهاي تزئيني غيرايراني بود و طرح‌های شكارگاه، بازوبندي، خشتي و لوزي خاتم از ديگر طرح‌های اين منطقه میباشند.

نزديك به يك قرن پيش كار چهره‌بافي در كارگاه‌های بافندگي كرمان رونق گرفت و از اين زمان به بعد هنرمندان كرماني با مهارت تمام، تصويرهايي از شخصيت‌های مذهبي، تاريخي و سياسي بر فرش‌های خود نقش كردند. در قبل كه مراكز قاليبافي كرمان در اختيار تجار و خوانين روستاها بود، كودكان را از پنج سالگي، اجير ارباب‌ها مي‌كردند و انها را بدون حامي رها مي‌كردند تا به قولي، قاليباف شوند.

بافت قالي و قاليچه كه در روستاها بيشتر به عهده زنان و دختران هست در كارگاه‌های شهري حرفه‌ای هست كه بافندگان زن و مرد به آن مي‌پردازند. دختران و پسراني كه در كنار دارهاي قالي هزاران هزار گره را با انگشتان هنرمند خود در دل تارهاي قالي جاي مي‌دهند و سرانجام به دلیل شرايط سخت كاري و محيط‌های نامناسب و غيربهداشتي كارگاه‌ها، به بيماري‌هايي چون كم‌بينايي، رماتيسم و جهاز تنفسي مبتلا مي‌شوند. به‌طور كلي قالي‌های كرمان را مي‌توان به دو گروه شهري‌باف و عشايري‌باف تقسيم كرد كه شهر كرمان مهم‌ترين مركز عرضه قالي‌های شهري‌باف و سيرجان مهم‌ترين مركز عرضه فرش‌های عشايري میباشند.

قالي‌هاي راور

قديمي‌ترين نوع قالي كرمان به «قالي راور» مشهور هست كه تاريخچه بافت آن به سال 1866 ميلادي برمي‌گردد.

راور شهري كوچك در حاشيه كوير لوت با توليداتي نه‌عمده زياد ولي بسيار حائز اهميت از نظر كيفيت هست و قالي آن در بازارهاي داخل و خارج از شهرت بي‌مانندي برخوردار هست، به‌طوري كه قالي‌های مرغوب و استثنايي كرمان را به نام «قالي راور» مي‌شناسند.

به غير از راور و شهرهاي رفسنجان و ماهان كه در آن‌ها قالي‌هايي برابر با الگوهاي بافت كرمان در سبك طرح‌های گلدار بافته مي‌شود، در ساير شهرهاي اين استان از جمله سيرجان، شهر بابك، زرند و بردسير نيز قاليبافي به شكل ديگري انجام مي‌شود. در تمامي اين مناطق از پشم مرغوب براي بافت قالي‌های درجه يك بهرهگیری مي‌شود و تار و پود تمامي توليدات از نخ پنبه‌ای هست اين قالي‌ها عموماً دو پوده بافته مي‌شوند و فقط در منطقه راور گاهي قالي‌های بسيار مرغوب سه‌پوده توليد مي‌شود.

از مهم‌ترين رنگ‌های مورداستفاده در قالي كرمان مي‌توان به رنگ‌های لاكي سير و روشن، بِژ، عنابي، مِسي، آبي سير و روشن، سُرمه‌ای، صورتي و سبز سير و روشن اشاره كرد و به‌طور متوسط در هر قالي بين 15 تا 30 رنگ به كار مي‌رود.

قديمي‌ترين نوع قالي كرمان به «قالي راور» مشهور هست

قالي‌هاي ايل‌باف

در كرمان ايل‌های بزرگي وجود دارد كه شهرت قاليچه‌های آنان از شهرت زيادي در داخل و خارج از كشور برخوردار هست. اين ايل‌ها عبارتند از: ايل افشار، ايل پيچاقچي، ايل جبال‌بارزي، ايل منهي، ايل لرها و اعراب.

ايل افشار طايفه‌هايي از ايل ترك‌زبان میباشند كه در بيشتر خاك ايران از جمله آذربايجان و كرمان پراكنده‌اند. افشاري‌های كرمان از طايفه افشاري‌های آذربايجان میباشند كه در زمان شاه‌طهماسب صفوي به نواحي كرمان كوچ كردند. مهم‌ترين مراكز بافت قاليچه‌های افشار عبارتند از: شهر بابك، سيرجان، بافت، رابر، نواحي غرب جيرفت، بيلوردي، اسعدي، بيلري، كوتلو، سرآباد، دشتاب، پاريزي، ده‌شتران و دحلج. طرح قاليچه افشار به‌طور كلي شكسته هست. زيباترين نگاره‌ای كه در انها به كار مي‌برند نقش مرغ هست كه به آن نقشه مرغي نيز مي‌گويند يا نقش ترنج بر متن ساده و درختاني كه گاه از گلدان سر برآورده‌اند و پرندگاني كه بر روي اين درختان نشسته‌اند.

طرح ها

به‌طور كلي طرح‌های افشار عبارتند از: انواع ترنجي مثل سه‌كله، چهاركله، پنج گل، گلداني و موسي‌خاني، گل سماور، كتري و مكه‌ای، گل حشمتي و بابابگي، درختي و صورتي، طرح ابري و منبري.

رنگ بندی

كاربرد رنگ‌های لاكي، قهوه‌ای، كرم مشكي، سرمه‌ای در انواع گوناگون از ويژگي‌های اين گروه از فرش‌های استان هست. رج شمار اغلب قاليچه‌های اصيل افشار بين 15 تا 25 رج متغير هست. نوع گره مورد بهرهگیری در آن تركي هست و برخلاف عشاير، بافندگان ديگري از طوايف غيرافشار میباشند كه در قاليچه‌های خود از گره فارسي بهرهگیری مي‌كنند. درحال حاضر برخي از قاليچه‌هايي كه به نام افشار در روستاهاي حومه سيرجان بافته مي‌شوند داراي گره فارسي میباشند.

نوع دار قالي، زميني هست كه يكي از مهم‌ترين ويژگي‌های قالي عشايري استان كرمان هست.

ابعاد

ابعاد فرش‌های عشايري استان عموماً در 3 اندازه پشتي، ذرع و نيم و حداكثر دو ذرع هست و در دهه‌های اخير ابعاد بزرگ‌تر توسط برخي از بافندگان سيرجاني رواج يافته هست. در سال‌های اخير، نبودن بافنده و به روز نبودن توليد با نياز بازارهاي جهاني از جمله مواردي هست كه قالي كرمان را بطور جدي با ركود روبرو كرده هست.