معماری خانه های قدیمی در سبک زندگی ایرانی
معماری خانه های قدیمی
نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌هاي خانه‌هاي تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده هست.
معماری اصیل استان فارس
قدیم‌ها سبک زندگی مردم بر تمام جوانب زیستی‌شان تأثیر می‌گذاشت مثل معماری و خانه‌سازی که در آن حریم‌ها رعایت می‌شد و اهل خانه آرامشی داشتند که در خانه‌هاي امروز اثری از آن نیست.
خانه‌هاي قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌هاي دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین هست.
با گذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استان‌ها تغییر کرده هست درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر زمینه اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده هست.
پنجره خانه های قدیمی
در این گزارش به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌هاي خانه‌هاي تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده هست.
در این گزارش به سراغ معماری اصیل استان فارس و شهر شیراز رفته‌ایم، جایی که پیش از این حوض و شمعدانی و نماهای آجری ساده منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده هست.
«خانه» محل آرامش
یک درِ فیروزه‌اي یا قهوه‌اي سوخته با کلون‌هاي مجزا برای مردها و زن‌ها و دو پیر نشین در اطراف در، اجزایی میباشند که مشخصه یک خانه با معماری ایرانی را تداعی میکند.
خانه‌هایي که به‌جای آیفون تصویری دو کلون مختص مردها و زن‌ها داشت تا با این روش مشخص شود چه کسی پشت در قرار دارد.
معماری خانه های قدیمی
در تعریف خانه آمده هست: «آنجایی که آدمی در آن سکنی می‌گزیند» و برای آن مترادف‌هایي مثل سرا و یا خانه نیز دیده‌شده هست. قدیم ها «خانه» برای ایرانی‌ها مطابق با آداب، رسوم، فرهنگ و نوع زندگی کردنشان ساخته می‌شد، خصوصیت‌ها و عناصری که به خانه روح می‌بخشید، آرامش می‌داد و اهالی خانه در آن آسایش و شادابی داشتند.
در شیراز نیز مثل سایر نقاط ایران مردم برای خانه‌هایشان عناصری به کار می‌بستند که مطابق با طرز زندگی‌شان باشد.
در شیراز خانه‌ها معماری و ویژگی‌هاي خاص خود را داشتند مثل این که نمای بیرونی خانه‌ها آجری و ساده هست و تنها بخش تزئینی نمای بیرون سردرهاست. و یا این که حیاط‌ها در حدود یک متر از سطح زمین پایین‌ترند که دلیل‌هاي گوناگونی مثل بهرهگیری از تعدیل حرارت زمین، استحکام در مقابل زلزله، بهرهگیری از خاک زمین برای تولید‌وساز خانه و دسترسی آسان به آب قنات را می توان برای آن برشمرد .
حیاط‌ها در جهت طولی زمین احداث‌شده‌اند و حوض و باغچه نیز به‌صورت عمود برهم و موازی محور طولی حیاط ساخته‌شده‌اند؛ یا این که از خانه‌هاي حیاط مرکزی و درون‌گرا بهره گرفته می‌شد.
همۀ این خصوصیت‌ها از خانه‌هاي شیراز بناهایی می‌تولید که محصول سبک زندگی خاص ایرانی‌ها و شیرازی‌ها بود.
رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس در خصوص تأثیر سبک زندگی مردم شیراز بر خانه‌سازی و معماری قدیم به ما گفت: در این خانه‌ها باور مردم به «بایدها و نبایدها» و «حریم‌ها» به‌خوبی رعایت شده و این موضوع در معماری آن دوران به‌خوبی نمود بیرونی داشته هست.
در کنار در دو سکو با عنوان پیر نشین وجود داشت که کهن‌سالان هنگام عبور از کوچه می‌توانستند بنشینند و نفسی تازه کنند، وقتی فردی مقابل در ورودی خانه قرار میگیرد با یک محوطه هشتی شکل مواجه می شود که هیچ دیدی به درون حیاط ندارد و این معماری خاص باعث میشود که غریبه‌ها نتواند درون خانه را نظاره کنند.
بعد از ورود به خانه راه دسترسی میهمان به اتاق‌ها تفاوت داشت، برفرض مثال میهمانی که نامحرم قلمداد می شود بدون این که وارد حریم خانه شود با یک راه دسترسی ویژه به اتاق میهمان یا همان «پنج‌دری» وارد می‌شد و اعضای خانه هم از یک راه دسترسی دیگر وارد اتاق‌هاي خودشان می‌شدند که این یعنی دقت ویژه به حرائم که به‌خوبی در خانه‌سازی آن دوران موردتوجه قرار می گرفت.
نکته قابل دقت اوضاع مطبخ یا آشپزخانه بود، با دقت به این که غریبه‌ها نباید درون مطبخ را میدیدند، مطبخ از یک راه دسترسی دیگر برخوردار بود و برای این که اعضای خانه بیرون از مطبخ را دیدن کنند پنجره‌هاي سنگی قرار داشته که از داخل مطبخ، بیرون آن قابل‌دیدن هست اما فردی که بیرون ایستاده درون مطبخ را نمی‌توانست دیدن کند.
مجموع این مشخصات فیزیکی، سبک زندگی خاصی را در دوره قاجاریه تشکیل داده که بر روی معماری خانه آن دوران تأثیرگذار بوده هست که از آن به‌عنوان «بایدها و نبایدها» یاد می شود.
اما اکنون خانه‌هاي جدید فاقد روح معماری شیراز میباشند، معماری که با فرهنگ و اصالت مردم این سرزمین همخوانی ندارد و روزانه بر غلظت غربی شدنش افزوده می شود.
امروز دیگر از «پیر نشین» خبری نیست و جای آن را موانعی قرار داده و تهدید کرده‌اند که اگر در کنار خانه ماشین خود را پارک کنید خودروی تان را پنچر می کنیم، چنین می کنیم و چنان می کنیم!
امروز خبری از هشتی نیست، مطبخ با پنجره‌هاي سنگی جدا نشده‌اند به‌جایش یک‌راست وارد پذیرایی خانه می شوید و آشپزخانه‌هاي اوپن هم از بیرون پیداست هم از داخل تا هیچ حریمی برای اهل خانه دیده نشود.
در دوره قاجاریه مردم برای خانه‌هایشان اهمیت ویژه‌اي قائل و معتقد بودند، «خانه» که از واژه «منزلت» می آید-جایی برای آسایش روانی و روحی انسان– به همین منظور برای زیباسازی آن معماری ویژه‌اي داشتند.
خانه های قدیمی ایران
یکی از ویژگی‌هاي خانه هاي شیراز برخورداری از آیینه‌کاری‌هاي بسیار خوشگل بود که در هر خانه قاجاری بنا بر اوضاع مالی صاحب‌خانه وجود داشت و آن‌هایي که اوضاع مالی بهتری داشتند حتی یک تالار به نام تالار آیینه نیز ایجاد می کردند.
این زیبایی‌هاي بصری، نقش خاصی در آرامش و نشاط اهالی خانه ایجاد می‌کرده هست.
در معماری امروزی به‌جای این که از نورپردازی‌هاي گران‌قیمت و یا معماری غیربومی بهرهگیری شود می توان از روش‌هاي قدیمی مثل آیینه‌کاری، شیشه‌هاي رنگی و ازاین‌دست بهره برد که نوعی آرامش‌دهنده روح انسان نیز به شمار میرود. ازاین‌رو در معماری جدید از تزئینات سنتی میتوان به‌عنوان عنصر تطابق دهنده بهرهگیری کرد که به‌مراتب هزینه‌هاي کمتری از تزئینات معماری جدید مثل نورپردازی ، سقف‌هاي کاذب و … دارد.
معماری با فرهنگ ارتباط متقابل دارد و فرهنگ هر شهری متأثر از معماری هست، درعین‌حال معماری هم متأثر از فرهنگ هست.
تغییر معماری در یک شهر به عوامل مختلفی بستگی دارد، افزود: مثلاً وقتی مصالح عوض می شود مطمئناً روی یک معماری تأثیر میگذارد همین اتفاق در شیراز طی یک قرن جدید در اواخر دوره قاجار افتاد، وقتی بهرهگیری از فلز اکثر و به‌جای خشت از آجر بهرهگیری شد، جرز و ضخامت دیوار کوچک و کم و درعین‌حال به فضای خانه اضافه شد.
ورود ماشین به زندگی مردم عاملی مهم در تغییر معماری خانه‌ها بود ب عنوان مشابه ورود ماشین، معماری را به‌شدت تحت تأثیر قرار دارد چون خانه باید به‌گونه‌اي طراحی می‌شد که فضایی برای ماشین تعبیه شود، درنتیجه این معماری و فضای حیاط که قبلاً چندضلعی بود الآن یک‌طرف خانه قرار دارد و طرف دیگر حیاط باغچه، درخت و جای ماشین پیش‌بینی شد و بدین سبب معماری دستخوش تغییرات شدید شد.
با تغییر شیوه زندگی مردم معماری هم خودبه‌خود عوض شد، همینطور روابط اجتماعی نیز با تحولات در طول دوران تغییر پیدا کرد و خانواده‌هاي تیره‌اي به خانواده هسته‌اي که مختص یک خانواده هست تبدیل شد.
قبلاً جمعیت بیشتری با خانواده‌هاي متعدد در خانه زندگی میکردند چون امنیت کم بود و هرچه خانواده‌هاي یک‌خانه اکثر می‌شد مردم در امان‌تر بودند اما الآن با امنیت اکثر خانواده هسته‌اي توسعه پیدا کرد.
معماری خانه های قدیمی
هم‌زمان با این امر مشاغل اداری و دوایر دولتی اکثر شد، افراد بیشتری به استخدام دولت درآمدند و درنهایت نقدینگی اکثر شد و پیامد همۀ آن ضربه خوردن خانواده تیره‌اي بود و در پی آن خانواده هسته‌اي شکل گرفت.
محصول این رویدادها این بود که خانواده هسته‌اي و تک خانواده‌اي شکل گرفت و بر این زمینه خانه‌هاي قدیمی که محل زیست چند خانواده بود کارکرد خودش را از دست داد، این تغییر و تحولات با ایجاد حمام در خانه‌ها نیز رقم خورد زیرا حمام‌هاي عمومی از بین رفتند و در پی آن روابط اجتماعی و همبستگی مردم نیز رو به ضعف گذاشت.
این که چگونه می توان در معماری امروزی تغییر ایجاد و فرهنگ قبل را وارد معماری جدید کنیم باید گفت بعضی چیزها را نمی توان تغییر داد یعنی نمیتوان خانه‌اي تولید که در آن پارکینگ نباشد چون ماشین نیاز جامعه امروز هست.
اما می توانیم یکسری المان‌ها را در منازل به سمت فرهنگ سنتی و قدیمی پیش ببریم، در دکوراسیون تغییراتی ایجاد کنیم که با فرهنگ اصیل ایرانی خود ما همخوانی بیشتری داشته باشد نظیر این که حوضی در حیاط بسازیم و یا دکور را با سنت‌هاي ایرانی تزئین کنیم یا از آیینه‌کاری برای تزئین خانه بهره ببریم.
با اینکار هم هنرهای اصیل و سنتی را احیاء می کنیم و هم این که به‌نوعی تاریخ را وارد منازل کرده و فرهنگ غنی را به خانه‌ها بازمی‌گردانیم.
تصاویر خانه های قدیمی ایران
در این رهگذر فریدون فعالی کارشناس میراث فرهنگی و مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان فارس نیز در خصوص چگونگی برقراری ارتباط بین معماری سنتی و مدرن گفت: با برقراری پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن میتوان شیوه‌هاي منطقی برای آسایش و آرامش انسان‌ها را فراهم آورد.
به‌طور مسلم معماری سنتی ایرانی از نسل‌هاي معماری پایدار هست که به‌کارگیری درست آن در کارکردهای گوناگون میتواند بازتاب مناسبی بر معماری مدرن داشته باشد.
فعالی گفت: برای این منظور کافی هست نگرش جامع و بوم گرایانه و با دقت به الگوی موجود در فضاهای سنتی هر منطقه طراحی و اثری نو پدید آورد که معرف هویت ایرانی باشد.
وی ادامه داد: مسلماً در اجرای روش‌هاي طراحی ساختمان در شیوه‌هاي سنتی دقت به اقلیم و اکولوژی مورد تأکید بوده هست ازاین‌رو طراحی ساختمان‌ها اگر امروزه با رویکردهای سنتی به بهرهگیری از امکانات آب و هوایی و انرژی طبیعی همراه باشد میتواند مثل پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن عمل کند.
وی گفت: بهرهگیری از تزئینات سنتی در طراحی‌هاي مدرن مثل کاشی‌کاری و آیینه‌کاری، بهرهگیری از سقف‌هاي سنتی و… میتواند مشابه مهمی از تلفیق معماری سنتی و مدرن باشد.
به هر روی چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی در حال تغییر و تحول هست اما باید به سمتی حرکت کنیم که فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی نیز از معماری خانه‌هایمان رخت برنبندد، معماری که در آن حوض بود و ماهی، و گل‌هاي شمعدانی که دورتادور حوض چیده می‌شد تا حیاط خانه‌ها واقعاً یک حیاط ایرانی باشد.
